İnfaz hukukunun temel amacı genel olarak mahkemeler tarafından öngörülmüş ceza hukuku yaptırımlarının yerine getirilmesinin usul ve esaslarının belirlenmesidir.

Mahkûmiyet hükümleri kesinleşmedikçe infaz olunamaz. O hâlde infazın koşulu, mahkûmiyet hükmünün kesinleşmesidir. Diğer bir deyişle koşul, kesin ya da kesinleşmiş bir hükmün varlığıdır.

Bir hükmün kesinleşmesi çeşitli olasılıklara bağlı olarak farklı zaman dilimlerinde gerçekleşebilmektedir. Bu ihtimalleri kısaca şu şekilde özetlemek mümkündür.

• Şayet bir hükme karşı kanun yoluna başvurma yolu kapatılmışsa bu hüküm tesis edilmekle kesinleşir ve kesin hüküm özelliği kazanır. 

• Şayet bir hükme karşı kanun koyucu bir kanun yolu öngörmesine rağmen bu kanun yolu için belli bir süre tayin etmiş fakat bu süre ilgili muhakeme süjeleri tarafından hiçbir işlem yapılmaksızın geçirilmişse söz konusu hüküm kesinleşir. Bunun dışında denetim muhakemesinden vazgeçilmesi veya talebin geri alınması hâlinde de aynı durum söz konusudur.

• Son olarak da ilk derece mahkemesi tarafından verilen hüküm, tüm kanun yolu süreçleri tüketildikten sonra kesinleşir. CMK açısından iç hukuk yolları anlamında başvurulabilecek kanun yolları olağan ve olağan üstü kanun yolları olmak üzere ikiye ayrılmıştır. Olağan kanun yolları itiraz, istinaf ve temyiz iken olağanüstü kanun yolları olağanüstü itiraz, kanun yararına bozma ve yargılanmanın yenilenmesi olarak düzenlenmiştir.

Kesin hükmün iki etkisinin bulunduğu söylenmektedir:

• Bağlayıcılık etkisi,

• Aynı fiilden dolayı aynı kişinin yeniden yargılanamaması

Olağanüstü itiraz, Yargıtay Ceza Dairelerinden biri tarafından verilen bir hükümdeki hukuka aykırılık sebebiyle re’sen veya talep üzerine 30 gün içinde Yargıtay Ceza Genel Kuruluna başvurulmasını ifade eder.

Kanun yararına bozma, eski deyimiyle yazılı emir ya da olağanüstü temyiz; istinaf mahkemesi ya da Yargıtay incelemesinden geçmeksizin kesinleşen kararlarda hukuka aykırılık bulunması hâlinde kural olarak Adalet Bakanının talebi ve bazı hâllerde de Yargıtay Cumhuriyet Başsavcısının talebi ile hükmün ilgili ceza dairesi tarafından incelenmesidir.

Yargılamanın yenilenmesi, kanunda belirtilen sebeplerin varlığı hâlinde kararı veren mahkemenin yargılamayı baştan itibaren tekrarlayarak yeniden karar vermesidir.

Yargılamanın yenilenmesi başvurusu kural olarak infazı ertelemez. Ancak bu kural kesin değildir. Mahkeme gerekli görürse henüz başlanmamış infazın ertelenmesine ya da başlamış infazın durdurulmasına karar verebilir. Bu konuda mahkemenin takdir yetkisi mevcuttur.

Ceza ve Güvenlik Tedbirlerinin İnfazı Hakkında Kanun'un 5. maddesine göre, “Mahkeme, kesinleşen ve yerine getirilmesini onayladığı cezaya ilişkin hükmü Cumhuriyet Başsavcılığına gönderir. Bu hükme göre cezanın infazı Cumhuriyet savcısı tarafından izlenir ve denetlenir”. O hâlde infaz yetkisi Cumhuriyet savcılarına verilmiştir. Hükümlü nerede bulunursa bulunsun veya ikamet ederse etsin, kesinleşen ilamlar hükmü veren mahkemenin bulunduğu yer savcılığına tevdi olunur. Hükmün yerine getirilmesi bu yer Cumhuriyet savcılığınca takip edilir.

Bu sistem hükümlülerin cezalarının topluca infaz edilmesi esasına dayanır. Bu yönüyle bu infaz sistemine müşterek hapis sistemi de denir. Söz konusu sistem hemen hemen en eski infaz sistemi olup tarihi, hapishanelerin tarihi ile aynıdır. Bu infaz kurumlarında hükümlüler cezalarını hep birlikte çektiklerinden sisteme topluluk sistemi adı verilir. Bu sistem ilk defa 1596 yılında Amsterdam’da açılan erkek cezaevinde uygulanmıştır. Bu nedenle sisteme Amsterdam sistemi de denmektedir.

Topluluk sisteminin sakıncaları şu noktalarda toplanabilir:

• Bu sistemde mahkûmlar“en azılı” mahkûmların etkisi altında kalmaktaydı. Bu durum ilk defa suç işleyen mahkûmların da bir süre sonra itiyadi suçlu hâline gelmesine neden olmaktaydı.

• İdareciler, mahkûmları bir bütün olarak göz önüne almak zorunda olduklarından iyiyi kötüden, ıslah olanı olmayandan ayıramamaktaydı.

• Suçlular sürekli iletişim içinde bulunduklarından eğilimlerini, “uzmanlık”larını birbirlerine aktarmakta, birbirlerine önerilerde bulunmaktadır. Bu da cezanın ıslah edici etkisini ortadan kaldırmaktadır.

• Aynı koğuşta kalan hükümlüler salıverildiklerinde diğer hükümlülerce tanınma utanç ve tehlikesine maruz kalmakta; bu da onların topluma uyumlarını önlemektedir.

• Hükümlülerin tahliye sonrası yeni suç ortağı bulmasına katkı sağlamaktadır.

• Etkileşim ve toplu davranışlara sebebiyet vermektedir.

İlk uygulaması ABD’nin Pensilvanya eyaletinde olduğu için bu adla anılan sistemde hükümlüler gece ve gündüz hücrede bulunur; birbirleriyle ve gardiyanlarla kesinlikle görüştürülmez ve konuşturulmazdı. Belli bir süreyle hücreden çıkarılan hükümlü, avlu ya da koridorda gezinirken karşılaştığı kimseler tarafından tanınmaması için göz yerleri delikli kukuleta kullanmak zorundaydı. Hatta din adamları bile hükümlülerle yüz yüze görüşmeksizin konuşurlardı. Bununla birlikte belirli günlerde akraba ziyaretleri serbestti. Her hükümlü için etrafı yüksek duvarlarla çevrili küçük bahçe yapılmıştı. Hükümlüler hücrelerinde ayakkabıcılık, dericilik ve terzilik gibi işlerle uğraşırdı. Sistem kaynağını Hristiyanlık dininden alır. Buna göre suç işleyen kişi Tanrı ile baş başa kalarak tanrıdan özür dilemeli ve böylece günahlarından kurtulmalıdır.

Sistem beş ilke üzerine kurulmuştur:

• Mahkûmlar sert ve uygun yöntemlerle hayatlarını değiştirebileceklerine ikna edilmelidir. Onlara intikam alırcasına davranılmamalıdır.

• Hücre hapsi, hapishane içinde daha fazla bozulmaya engel olacaktır.

• Hükümlü, soyutlanmak suretiyle günahlarını daha derinlemesine düşünme fırsatı bulabilir ve tövbe edebilir.

• İnsanlar sosyal canlılar oldukları için hücre hapsi etkili ve korkutucu olur.

• Hücre sistemi, daha ekonomiktir.

Sisteme yönelik eleştiriler ise şu şekilde sıralanabilir:

• Suçluyu umutsuzluğa yöneltir. Bu da kişinin akıl hastası olmasına neden olabilir.

• Sosyal hayattan ve ona ait alışkanlıklardan uzaklaştırdığından suçlunun yeniden topluma uyumunu zorlaştırır.

• Suçlunun çalıştırılması küçük el sanatlarıyla sınırlı olup çalıştırılma olanakları çok kısıtlıdır.

• Suçlularının tam bir tecriti mümkün olmamış, suçluların yeni haberleşme yöntemleri geliştirmesine neden olmuştur.

• Sistemin uygulanacağı cezaevi binasının inşası çok pahalıdır.

• Sistemden beklenen neticenin alınabilmesi çok miktarda ve iyi yetişmiş elemanın varlığını gerektirir.

ABD’nin Newyork kenti yakınlarında bulunan ve uygulandığı kurumun adıyla anılan bu sistemde, hükümlüler hücrelerde yalnız bulunurlar fakat yemek ve çalışma alanlarında bir arada olabilirlerdi. Ancak toplu olarak bulunulan yerlerde konuşmak yasaktı ve uymayanlara kırbaç cezası gibi ağır cezalar verilmekteydi. Konuşma yasağının sağlanabilmesi için hükümlülerin önlerine bakmaları, sessizce yürümeleri, iş yerinde birbirlerinin karşısında oturmamaları gerekmekteydi. Hükümlülerin aileleriyle görüşmeleri de yasaktı. Sistem hem toplu hâlde bulunmayı hem de hücre hapsini öngördüğü için bu sisteme karma sistem adı da verilmektedir.

Auburn sisteminin eksik yönü ve sakıncalarını şu şekilde sıralamak mümkündür:

• İki çeşit cezaevini bir arada öngördüğünden sistemin uygulanacağı cezaevinin inşası çok pahalıya mal olur.

• İnsanın konuşma özgürlüğünü kısıtlamaktadır.

• Tüm çabalara rağmen esasen uyulması imkânsız da bulunan hükümlülerin birbirleriyle konuşmaları yasağına uyulamamıştır.

• Konuşma yasağına uymanın temini için çok sayıda memura olan gereksinim infaz masraflarını artırmaktadır.

• Hükümlünün toplumsal yaşayışla benzerliği olmayan bir rejime tabi tutulması, infazın asıl amaçlarından olan iyileştirmeyi ve toplumsal hayata yeniden uyum sağlama amaçlarına ulaşılabilmesini engellemektedir.

Tipe uygun, hukuka aykırı, kusurlu insan davranışı olarak tanımlanan suç karşılığında uygulanan yaptırıma ceza denir.

Geleneksel olarak cezanın amaçlarını iki grupta toplamak mümkündür: Birincisi, ceza ödetmeye (tenkile) hizmet eder; diğer bir deyişle, işlenmiş kusurlu bir fiil, bir kuralın ihlali üzerine misilleme tepkisidir. İkincisi, önlemeye hizmet eder; yani, toplum (genel önleme) veya bireyler (özel önleme) üzerinde etkili olmak suretiyle suçu önlemeye çalışır. Bugün baskın olan görüş, ödetici ve önleyici amaçları bir araya getirmiş olan karma görüştür. TCK de bu görüşü kabul etmiştir. Bu bağlamda ceza, bir yandan suçluyu topluma uyumlu bir hâle getirmeyi, gerekirse toplumdan uzaklaştırmayı amaçlarken diğer yandan kanunda düzenlenmek ve infaz edilmek suretiyle korkutmalıdır.

Cezanın nitelikleri şunlardır:

• Ceza mutlaka kanunda düzenlenmiş olmalıdır (kanunilik ilkesi).

• Ceza bireyselleştirilebilir olmalıdır.

• Ceza sadece (o) suçu işleyen kişiye uygulanmalıdır (cezaların şahsiliği ilkesi).

• Ceza insan onuru ile bağdaşabilir olmalıdır.

• Ceza geri alınabilir ve düzeltilebilir olmalıdır.

• Ceza devlete az yük getirmelidir.

• Ceza suçlu için etkili olmalıdır.

Asli ceza, yasada suçun asıl karşılığı olarak öngörülen cezadır.

Ek ya da fer’i ceza, yasanın asıl cezaya ek olarak belirlediği cezadır. Ek cezanın en önemli özelliği asli cezadan bağımsız olarak, tek başına hükmedilmesinin olanaksız bulunmasıdır.

Seçimlik cezalarise esas itibarıyla asıl ceza olup öngörüldüğü suça ilişkin olarak hâkim tarafından seçilebilen cezalardır. Örneğin, hakaret suçunda hapis veya para cezası öngörülmüştür. Seçimlik cezanın varlığı hâlinde bu cezalardan sadece biri uygulanabilir. Her iki cezanın birlikte uygulanması mümkün değildir.

TCK hapis cezalarını

• ağırlaştırılmış müebbet hapis cezası,

• müebbet hapis cezası ve

• süreli hapis cezası olmak üzere üçe ayırmıştır.

Para cezası, ekonomik durumları birbirinden farklı kişilerde değişik etki yapması sebebiyle eşitlik ilkesine aykırı olduğu, suçla ilgili olmayan kişileri de etkileyebildiği, suçlunun ıslahına yaramadığı, devleti suçluluktan yarar sağlama eğilimine sürüklediği gibi gerekçelerle eleştirilmektedir.