Bir infaz kurumuna kabul edilen hükümlü veya tutuklu için infaz planlaması son derece önemlidir. Çünkü bir ceza hukuku yaptırımının infazı sadece belli bir davranışın karşılığı olarak öngörülen cezanın veya güvenlik tedbirinin uygulanması şeklinde “ödetmeci” bir yaklaşımla değil, aynı zamanda ve belki de öncellikle yeniden topluma kazandırma yaklaşımının ön plana alındığı toplumsal sorumluluk aracı olarak değerlendirilmelidir. Dolayısıyla infazın süjesi konumundaki hükümlü veya tutuklunun bir insan olduğu ve sırf bu yüzden sahip olduğu temel haklarının var olduğu gerçeği bir an olsun unutulmamalıdır.

Hükümlü defterine, hükümlü ile ilgili şu bilgiler kayıt olunur: 

• adı ve soyadı,

• işledikleri suç,

• cezalarının türü ve süresi,

• mahkûmiyet ilamının tarih ve numarası ve

• infaza başlandığı gün

Avrupa Cezaevi Kuralları Hakkında (2006)2 nolu Tavsiye Kararı, 15.1'e göre: Cezaevine kabul sırasında her mahpusla ilgili olarak aşağıdaki ayrıntılar derhâl kayıt altına alınmalıdır:

a. Mahpusun kimliğine ilişkin bilgiler;

b. Kararın gerekçesi ve kararı veren merci;

c. Cezaevine getirildiği tarih ve saat;

d. Mahpusun Kural 31’e uygun olarak emanete alınacak kişisel eşyalarının listesi;

e. Mahpusun vücudundaki gözle görülür bütün yaralar ve kötü muamele yapıldığına ilişkin şikayetler;

f. Mahpusun ya da diğerlerinin fiziksel ve ruhsal sağlığına ilişkin tıbbi gizliliğin gereklerine uygun olarak kaydedilecek her türlü bilgi.

Hükümlüler, durumlarına uygun kurumlara ayrılması, diğer bir deyişle gruplandırılması amacıyla gözleme (müşahedeye) tabi tutulurlar. Böylece hükümlü hakkındaki infaz rejimi de belirlenmiş olur.

Hükümlülerin gözlem ve sınıflandırılması şu esaslara göre yapılır :

• Hükümlülerin kişisel özellikleri,

• bedensel, akli ve sağlık durumları,

• suç işlemeden önceki yaşamları, sosyal çevre ve ilişkileri, sanat ve meslek faaliyetleri,

• ahlaki eğilimleri,

• suça bakış açıları,

• hükümlülük süreleri ve

• suç türleri

Gözlem sonucuna göre hükümlünün gönderileceği infaz kurumu Bakanlıkça belirlenir.

Bu merkezlerde; mümkün olduğunca kriminoloji, penaloji, davranış bilimleri, adalet psikolojisi veya ceza hukuku alanında bilgi ve deneyime sahip yöneticiler, psikiyatri uzmanı, hekim, adli tıp uzmanı, psikolog, pedagog, çocuk gelişimcisi, sosyal çalışmacı, psikolojik danışman, rehberlik uzmanı ve öğretmen gibi uzman görevliler ile diğer kurum görevlileri bulundurulur.

Gözleme tabi tutulmayacak hükümlüleri üç grupta toplamak mümkündür :

• Hükümlü; kişiliğine, sair hâllerine, suçun işlenmesindeki özelliklere göre gerektiğinde gözleme tabi tutulmayabilir.

• Kısa süreli hapis cezalarına mahkûm olanlar gözleme tabi tutulmazlar.

Uzun süreli özgürlüğü bağlayıcı cezanın olumsuz sonuçlarının azaltılması için infaz rejimi hükümlülük sırasında ve sonrasında temel gereksinimlerin mümkün olduğunca karşılanması şeklinde düzenlenmelidir. Bu çerçevede beslenme, kalacak yer, tıbbi hizmetlerden yararlanmak, bedeni zararlardan korunmak gibi hususları ifade eden temel bakım, hükümlüye de seçme imkânı vermek suretiyle birlikte etkileme, yaşama anlam katan ve her insanın gereksinimi olan duyguya değer verme öne çıkmaktadır.

Açlık grevi; belirli bir hedefe ulaşmak, bir hareketi protesto etmek ya da bir görüşe taraftar bulmak için kamuoyu yaratmak düşüncesi ile kişinin tek başına veya bir grup şeklinde yemek yemeyi durdurarak ve/veya sıvı almayarak aç kalma eylemidir.

Hiçbir ülkenin cezaevi yaşamı diğerine benzemez. Cezaevleri bulundukları toplumu ve onun kültürünü yansıtır. Bununla birlikte cezaevlerine özgü, ayrı bir alt-kültürün varlığından da söz edilir. Gerçekten hükümlülük, cezaevlerinin kendine özgü koşulları nedeniyle bir alt kültür karşı düzeni, organizasyonu meydana getirir. Bu alt kültür, kendi âdet, alışkanlık ve geleneklerinden hatta kendi dilinden oluşur.

Cezaevlerinde geçerli olan alt kültürün önemli kurallarının şunlar olduğu ifade edilir: • Başkalarının işine karışma, kendi işinle ilgilen.

• Soğukkanlı ol ve duygusal açıdan kendini kontrol et.

• Diğer hükümlülerden çıkar sağlamaya çalışma.

• Katı, dayanıklı ve güçlü ol, “erkek” gibi davran.

• Cezaevi idaresine karşı mesafeli ol. 

Cezaevilileşme, bir alt kültür normu olarak cezaevi yaşamına uyum şeklinde ifade edilmektedir.

Kadın hükümlülerin sayısının nispeten az oluşu, sorunlarını yansıtmada isteksiz olmaları ve kadınların işlediği suçların toplumu erkeklerin işlediği suçlara göre daha az tehdit ettiği yönündeki düşünceler onların “unutulan hükümlüler” olarak nitelendirilmesine yol açmıştır.

Hükümlü hakları; savunma hakkı, özel hayat ve kişilik hakları, bilgi edinme hakkı, keyfi-kötü muamele ve işkence görmeme hakkı, haberleşme hakkı, ayrımcılık yasağı, ibadet hakkı, sağlık hakkı, dış dünya ile bağlantı kurma hakkı, müdafi ile görüşme hakkı, din ve inanç özgürlüğü, ifade özgürlüğü, bilimden yararlanma ve sanat hakkı, aileyle ilgili hakları, haberleşme özgürlüğü, kanun yollarına başvurma hakkı şeklinde sıralanabilir.

Hükümlü, avukatı ve noter ile görüşme hakkına sahiptir. Hükümlünün avukatı ile vekâletnamesi olmaksızın görüşmesi de mümkündür. Buna göre hükümlü, avukatlık mesleğinin icrası çerçevesinde avukatları ile vekâletnamesi olmaksızın en çok üç kez görüşebilme hakkına sahiptir. Avukat ve noter ile görüşme, meslek kimliklerinin ibrazı üzerine, tatil günleri dışında ve çalışma saatleri içinde, bu iş için ayrılan görüşme yerlerinde, konuşulanların duyulamayacağı ancak güvenlik nedeniyle görülebileceği bir biçimde yapılır.Görüşme sırasında; hükümlünün avukatına veya avukatın hükümlüye verdiği belge veya belge örnekleri, dosyalar ve aralarındaki konuşmaya ilişkin olarak kendilerinin tuttukları kayıtlar incelenemez; hükümlünün avukatı ile yaptığı görüşme dinlenemez ve kayda alınamaz.

Hükümlülere, kuruma alındıklarında uygulanacak iyileştirme çalışmaları, disiplin suçları ve cezaları, bilgi edinme ve şikâyet yolları, hak ve sorumlulukları gibi konular ile kurumdaki yaşam biçimine uyum sağlamaları için gereken bilgiler, kurum yöneticileri tarafından sözlü olarak anlatılır ve yazılı olarak tebliğ olunur. İnfaz sonrası koruma ve yardım konusunda ayrıca bilgi verilir. Türkçe bilmeyen yabancı uyruklu hükümlülere kendi dilinde, mümkün olmadığında İngilizce, Fransızca veya Almanca olarak bildirilir. Duyma ve konuşma engellilere işaret diliyle anlatılır. Görme engellilere ise kendi alfabeleri ile yazılmış kitapçık verilir. Hükümlülerin ceza infaz kurumlarına alınmalarında, başka kuruma nakillerinde ve hastaneye yatırılmalarında, istekleri üzerine ailelerine veya gösterdikleri kişilere; hükümlü yabancı ise, yazılı olarak karşı çıkmaması hâlinde, uyruğu olduğu devletin diplomatik temsilcilik veya konsolosluğuna durum bildirilir. Askerlik çağına giren, hâlen silâh altında bulunan kişilerin ceza infaz kurumlarına alınmalarında, başka kuruma nakillerinde veya kurumda iken askerlik çağına girmeleri veya salıverilmeleri hâlinde durum, kayıtlı bulundukları askerlik şubesine bildirilir. Hükümlülerin ölümü hâlinde de yukarıdaki hükümler uygulanır ve ayrıca durum ailelerine derhâl bildirilir.

Hükümlünün yükümlülükleri:

• Cezayı çekme
• Güvenlik ve iyileştirme programlarına uyma
• Sağlığın korunması kurallarına uyma
• Bina ve eşyanın korunmasıdır.

Çocuk hükümlülerin çalıştırılması yalnızca meslek eğitimine yönelik olur. Öğretim kurumlarına veya örgün eğitime devam eden çocuk ile genç hükümlüler, öğretim yılı içinde atölye ve iş yerlerinde çalıştırılmaz. Öte yandan çocuk eğitim evlerinde bulunan hükümlülerin, kurum dışında çalıştırılmaları sırasında kurum görevlilerinin gözetimi ve muhafazası aranmaz.

Kurum yönetimi, cezasının en az bir yılını iyi hâlli olarak çekmiş bulunan hükümlüleri, durumlarına uygun kurum içi hizmetlerde çalıştırabilir. Çocuk hükümlüler, kendi yaşam alanları veya eğitsel amaçlar dışında çalıştırılamaz. Bununla birlikte hükümlü, yöneticilerin ve görevlilerin kişisel işlerinde çalıştırılamaz.