Bire bir insanlarla birlikte ve insanlar için çalışan
bir disiplin olan sosyal hizmetin, insan gelişimin mesleki
açıdan anlaması ve bu gelişimin içinde evrildiği sosyal
çevreyi iyi tanıması müracaatçılarına en yüksek faydayı
sağlayabilmesi konusunda sosyal hizmet uzmanlarına
rehber olacaktır.

Geleneksel yaklaşım insan gelişimini doğumdan
itibaren ergenliğin bitişine kadar görmekteydi. Bu bakış
açısına göre insanlar yetişkinlikte çok az değişiyordu.

Yaşam boyu gelişim yaklaşımı; insan gelişimini
doğum öncesinden ölüme kadar sürekli değişen ve gelişen
bir süreç olarak görür. Yaşam boyu gelişim bakış açısına
göre insan gelişimi durağan bir süreç değil aksine sürekli
hareket hâlinde aktif süreçlerden oluşur.

Gelişim; biyolojik, bilişsel, sosyal, psikolojik ve
çevresel özellikleri ile birlikte değerlendirilmesi gereken
yaşam boyu süren bir süreçtir. Bu nedenle de çok yönlüdür.

Yaşam boyu gelişim yaklaşımına göre gelişim
esnek bir süreçtir ve birey yaşadıkça devam eder.
Herhangi bir sonlanma noktası yoktur.

İnsanın içinde yaşadığı sosyal çevre, daha geniş
anlamıyla ülke veya coğrafyanın özelliklerine ve tarihsel
olarak yaşanan olaylara göre gelişim süreçleri de
değişkenlik gösterir. Yaşam boyu gelişim bakış açısı
tarihsel perspektifi ihmal etmeden gelişimi
değerlendirmeye çalışır.

Yaşam boyu gelişim yaklaşımı her bir bireyi
kendi özelinde değerlendirmeyi amaçlar. Her bir birey
yaşadığı ve/veya büyüdüğü sosyal çevre, biyolojik olarak
kendisi- ne aktarılan genler, fiziksel çevresi, sosyal,
kültürel ve tarihî birikimleri ile yaşam boyu devam eden
gelişim basamaklarından farklı hızlarla ve farklı
zamanlarda geçebilir.

Bu kuram ve yaklaşımların her biri gelişim
anlamak, insan davranışlarını incelemek ve açıklamak ve
sosyal çevrenin rolünü ortaya koymak ortak amaçlarını
taşımaktadır.

Sistem kuramının genel bakış açısı sistemlere
bütüncül olarak yaklaşmak ve sistemlerin diğer sistemlerle
olan etkileşimlerinin incelenmesidir.

Sistem; bütüncül, birbirinden bağımsız organize
birimlerden oluşan, diğer sistemlerle etkileşimde olan,
birbirlerini etkileyen ve tanımlanabilen çevre olarak
tanımlanabilir.

Sosyal hizmet için ise sistem teorisi;
müracaatçının içinde işlev gösterdiği tüm sistemlerin
incelenmesi anlamına gelir. Sistem teorisi ile sosyal
hizmet uzmanı bireylerin yaşamlarına etki eden birçok
sisteme bütüncül bir bakış açısı ile bakabilir.

Sistem teorisi bu soruların cevabı olarak nedensonuç
ilişkisinden ziyade karşılıklı etkileşimin olduğu
kişi-durum bakış açısını sunar. Çevre ve birey karşılıklı
olarak birbirini etkiler ve birbirinden etkilenir.

Bu kavramlar; alt sistem, denge (homeostaz),
sınırlar, girdi-çıktı, rol, ilişki, entropi ve negatif entropi ve
bütüncüllüktür.

Alt sistem, daha büyük bir sistemin parçası veya
bileşeni olan sistemdir. Örneğin, aile sistemi içindeki iki
kişiden oluşan ebeveyn sistemi bir alt sistemdir.

Denge veya homeostaz ise belirli bir sistemin
istikrarlı olarak sürekli bir denge durum kalmayı
sağlayabilmesidir.

Sınır, sistemlerin nerede bittiğini ve aralarında
geçişlerin olup olmadığını ifade etmek için kullanılan
terimdir. Sınırlar açık veya kapalı olabilir.

Kültürel ve sosyal açıdan belirlenmiş ve sistem
içindeki üyelerden beklenen davranış kalıplarına rol
denmektedir. Belirli sistemler içinde olan kişilerden bazı
rolleri üstlenmesi beklenir.

İnsanlar arasında gelişen ve karşılıklı olan
iletişimle ortaya çıkan bağlantıya ilişki denir.

Her şeyin olduğu gibi sistemlerin de sonları
vardır. Bir sistemin yok olma eğilimine entropi
denilmektedir.

Sistemin gelişme ve büyüme yönündeki eğilimi
ise negatif entropi olarak ifade edilir.

Bütüncüllük ise sistem içindeki tüm bileşenlerin
katkısının, ayrı ayrı olarak bileşenlerin getireceği katkıdan
daha büyük olmasıdır.

En basit ifadeyle ekolojik sistem yaklaşımı bireyi
incelerken onun çevresine odaklanır. Bu kuram insan
davranışının anlaşılması için kritik bir öneme sahip olan
“çevresi içinde birey” kavramı ile bütünlük göstermektedir.

Ekolojik sistem yaklaşımının temel kavramları;
• Sosyal çevre,
• İşlem, enerji,
• Uyum (adaptasyon) sağlama,
• Baş etme ve
• Karşılıklı bağımlılıktır.

Sosyal çevre; kişinin içinde yaşadığı, toplumun
ve içinde bulunulan kültür ile şekillenmiş ve aynı zamanda
kişinin bireysel özellikleri ve yaşam koşullarına bağlı olan
çevre olarak tanımlanabilir.

Kişinin yaşamı ve sorunları da belli bir oranda bu
sosyal çevrenin koşullarına bağlı olarak şekillenir. Sistem
teorisinde etkileşim olarak ifade edilen kavram ekolojik
bakış açısında işlem olarak ele alınır.

Enerji kavramı ise bireylerin çevrelerine ve
insanlara katılımından ortaya çıkan doğal ir güç olarak
ifade edilebilir.

Kişinin çevresindeki koşullara uyum
sağlayabilme becerisi ise adaptasyon veya uyum sağlama
kavramına karşılık gelir. Yaşam boyunca insan çok farklı
koşullara ve olaylara sürekli olarak uyum sağlayabilme
veya değişebilme yeteneğine sahip olmalıdır.

Başetme ise kişinin uyum sağlama
yöntemlerinden biridir ve sorunlar yaşandığı zaman sarf
ettiği uyum sağlama yollarını ifade eder.

Karşılıklı bağımlılık kavramı ile anlatılmak istenen
ise kişinin yaşamını işlevsel ve etkili devam ettirebilmek
için diğer insanlarla kurduğu bağ ve sorumluluklardır.

İnsan davranışlarının anlaşılması ve işlevsel
olarak yaşamına devam ettirebilmesi bu sistemlerin ve
sosyal çevrenin değerlendirilmesi ile mümkün olabilir.

Ekolojik yaklaşımda dinamik ve aktif
etkileşimler söz konusudur. Odak nokta kişinin aktif
olarak katılım gösterdiği çevredir. Bunun yanında sistem
teorisi daha geniş bir bakış açısı sunar ve daha mekanik
denilebilecek sistemlere odaklanır. Sistem teorisi daha
geniş bir bakış açısından baktığı için örneğin tüm bir
ailenin işlevselliğini inceleyebilir. Ekolojik yaklaşım ise
“çevresi içinde birey” ilkesine göre hareket eder.

Kişilik bir insanı diğerlerinden farklı yapan
duygusal, davranışsal ve zihinsel özelliklerin bir araya
gelmiş hâli olarak tanımlanabilir.

Freud, kişiliği buz dağına benzetir. Kişiliğimizin
büyük bölümü, farkındalık seviyemizin altında, bilinç dışı
olan buz dağının görünmeyen kısmıdır.

Psikanalitik kurama göre insan davranışlarının
altında yatan iki temel dürtü;
• Cinsellik ve
• Saldırganlıktır.

Toplum tarafından hoş görülmeyen ve izin
verilmeyen güdülerin bilinçaltına itilmesi kişiye stresten
kaçma olanağı sunsa bile Freud’a göre bastırılan bu
dürtüler kişinin davranışlarını ve kişiliğini kendisi
farkında olmasa bile şekillendirip yönlendirmektedir.

Bu katmanlar bilinçli, yarı bilinçli ve bilinç dışı
olmak durumlarıdır.

Psikanaliz yöntemi ile bilinç dışına itilen ve yarı
bilinç halinde bilinen anı ve deneyimlerini geri kazanan ve
bunlar ile şu anki yaşamında olup bitenler arasında
bağlantı kurmayı başaran kişi içgörü kazanmış olur.

Freud, insan kişiliğinin üç parçadan oluştuğunu
öne sürmüştür. Bunlar;
• İd,
• Ego ve
• Süperego’dur.

İd en ilkel dürtülerden oluşan bölümdür. İd’in
istekleri; toplum tarafından onaylanmayan cinsellik ve
saldırganlık dürtülerinin bilinçaltına itilmesinden
kaynaklanmaktadır.

Ego id’in mantık dışı ve ilkel olan isteklerini
kontrol altında tutmaya çalışan bölümdür. Ego, id’in
istekleri ve süperegonun kısıtlamaları arasındaki çatışmaları çözmek için savunma mekanizmalarından
yararlanır.

Toplumsal norm ve kurallara göre hareket
etmeye çalışan bölümdür.

Savunma mekanizmaları ile ego gerçekliğimizi
bozarak kişiyi endişeden kurtarmış olur.

Bastırma, inkâr, gerileme, yansıtma ve
rasyonalizasyon psikanalitik kuram tarafından kabul
edilen savunma mekanizmalarındandır.

Freud hastalarını analiz ederken yaptığı
gözlemlere dayanarak hastaların şu an yaşadıkları
sıkıntıların çoğunlukla erken çocukluk dönemlerinde
yaşanan sorunlarla alakalı olduğunu belirlemiş ve gelişimi
haz ve gerçeklik çatışmasına dayalı beş dönemde
incelemiştir.

Psikoseksüel gelişimin aşamaları şunlardır:
• Oral Dönem (0-1 Yaş),
• Anal Dönem (1-3 Yaş),
• Fallik Dönem (3-6 Yaş),
• Örtülü Dönem (6-13 Yaş),
• Genital Dönem (13 Yaş ve Sonrası).

Bu dönem ilk 12-18 aylık süreci kapsar. Bebeğin
haz bölgesi ağız ve çevresidir. Bebek emme, çiğneme ve
ısırma gibi temel aktiviteler ile haz duyar.

Bir buçuk ve üç yaş aralığı bu döneme denk gelir.
Bebek bu dönemde anüs ve çevresindeki kasların
hareketleri rahatlama sağlar.

Üç ve altı yaş arası dönemdir. Bu dönemde
çocuğun haz bölgesi cinsel organlar ve çevresidir. Freud’a
göre fallik dönem oldukça kritik bir öneme sahiptir.

Bu dönem altı yaşından başlayarak ergenliğe
kadar devam eder. Çocuk, cinsellikle ilgili tüm dürtülerini
ve isteklerini bastırır ve entelektüel ve duygusal olarak
becerilerini geliştirir.

Ergenlik döneminden itibaren başlayan ve devam
eden süreçtir. Bu dönemde kişi artık cinsel olarak bir
yeniden uyanış yaşar ve cinsel hazları aile dışındaki
kişilere aktarabilir.

Freud’un psikoseksüel gelişim teorisinin insan
gelişimini açıklamada yetersiz olduğunu düşünen Erik
Erikson, psikoseksüel gelişimin karşıtı olarak sekiz
psikososyal gelişim aşamalarını ortaya koymuştur.

Psikososyal gelişim aşamaları şöyle sıralanabilir:
• Güvene karşı güvensizlik (0-1 Yaş),
• Özerkliğe karşı utanç ve şüphe (2-3 Yaş),
• Girişimciliğe karşı suçluluk (3-5 Yaş),
• Beceriye karşı yetersizlik (6-11 Yaş),
• Kimliğe karşı kimlik karmaşası (11-20 Yaş),
• Yakınlığa karşı yalnızlık-izolasyon (Genç
Yetişkinlik),
• Üretkenliğe karşı durgunluk (Yetişkinlik),
• Benlik bütünlüğüne karşı umutsuzluk (Yaşlılık).

Bakım verenin kendisine verdiği beslenme,
temizlenme gibi fiziksel rahatlık ve bakım ile öğrenir ve
yaşam boyu sürecek olan yakınlığa hazırlanmış olur.

Bu dönemde bebek kendisine bakım ve- renlere
karşı güven duygusu oluşturmuş ve artık kendi iradesinin
olduğunu keşfetmeye başlamıştır. Bebek kendine güven
duygusu oluşturmaya başlar.

Bu dönem çocuğun okul öncesi çağına denk
gelir. Çocuk artık kendisinden bazı davranışların ve
sorumlulukların beklendiğini fark eder.

Çocuk, bu dönemde okula başlar. Yeni şeyler
öğrenmeye ve hayal gücünü kullanmaya en çok hevesli ve
yatkın olunan dönemdir.

Ergenlik dönemine denk gelir. Kişi kim
olduğunu ve hayatı ile ilgili nasıl bir yön çizeceğini
düşünmeye başlar.

Bu dönemde kişi diğer in- sanlarla yakın ilişkiler
kurma çabasındadır. İyi arkadaşlık ilişkileri kurmak ve
romantik anlamda bir partner bulmak önemlidir.

Bu dönemde kişi kendi geleceğinden öte başka
kişilerin geleceklerini önemsemeye başlar.

Kişi artık yaşadığı hayata dönüp bakar ve
değerlendirme yapar. Eğer kişi tüm gelişimsel dönemleri
sağlıklı bir şekilde yaşamış ise geçmişe baktığında olumlu
bir tavırdadır.

İnsan gelişimine biyolojik, psikolojik ve sosyal
olarak bütüncül bir yaklaşım getiren Erikson, yaş
dönemlerine bağlı olarak yaşanan krizlere ve bunların sağlıklı çözümlerine odaklanmıştır. Diğer gelişim
teorilerine göre psikososyal gelişim teorisi, bebeklikten
çocukluğa, ergenlikten yetişkinliğe ve yaşlılığa kadar
insanın tüm yaşamını kapsamaktadır

Bilişsel teoride; kişinin düşünsel süreçleri ve
davranışlarının kişinin bireysel algısından etkilen
etkilendiği savunulur. Bireyin çevresini algısı ve
yorumlaması da öğrenme süreci ile şekillenir.

Duyumotor Dönem (0-2 Yaş), İşlem Öncesi
Dönem (2-7 Yaş), Somut İşlemler Dönemi (7-11 Yaş),
Soyut İşlemler Dönemi (11-15 Yaş)

Bu dönemde bebek çevresindeki dünyayı fiziksel
motor eylemleri ile birlikte duyusal deneyimler (görmek
ve duymak gibi) yoluyla anlar. Doğduğunda var olan
refleksleri bu dönemin sonlarına doğru artık belirgin temel
sembolik düşünceye doğru gelişir.

Duyumotor dönemine göre düşünce süreçleri
daha soyut ve mantıksal seviyeye çıkmaya başlar. Bu
dönemde çocuk artık dünyayı sözcüklerle, resimlerle ve
imgelerle algılamaya başlar.

Bu dönemde daha karmaşık düşünce yapısı
gelişmeye başlar. Çocuk, olayları başkalarının gözünden
görebilme becerisi geliştirir. Anlayış ve empati bu
dönemde oldukça gelişir.

Piaget’nin son bilişsel gelişim döneminde artık
çocuk çevresindeki dünyayı somut deneyimler ile sınırlı
değil soyut ve daha mantıksal kavramlarla anlamaya
başlar.

Ahlak, en basit şekilde neyin doğru veya yanlış
olduğuna dair ilkeler bütünüdür. Doğru veya yanlış
kavramları işinin içinde yetiştiği kültürün ve toplumun
özelliklerine göre değişebilen normlardır.

Kohlberg, ahlaki gelişim teorisini geliştirirken
kişilerin eylemlerine değil nasıl düşündüklerine ve etik
anlayışlarına odaklanmıştır.

Kohlberg teorisi üç seviye ve altı alt aşamadan
oluşmaktadır (s:14, Şekil 1.1):
• Gelenek öncesi seviye;
• 1. Aşama: Ceza ve itaat,
• 2. Aşama: Araçsal ilişkiler.
• Geleneksel seviye;
• 3. Aşama: Kişilerarası uyum,
• 4. Aşama: Kanun ve düzen.
• Gelenek sonrası seviye;
• 5. Aşama: Sosyal sözleşme,
• 6. Aşama: Evrensel ahlak ilkeleri.

Bu seviye genellikle 4 ile 10 yaş arasında
gerçekleşir. Ahlaki karar verme, dışarıdan gelen
standartlara bağlıdır.

Gelenek öncesi seviye;
• Ceza ve itaat ile
• Araçsal ilişkiler aşamasından oluşmaktadır.

Çocuk cezadan kaçınma eğilimindedir. Eğer
kendisine söylenenleri yapmazsa oluşacak olumsuz
durumlardan kaçınma davranışı görülür.

Ceza yerine ödüllendirilme odak noktadır. Çocuk
eğer doğru şeyleri yaparsa ödül alacağını bilerek davranış
sergiler.

Bu seviyede ahlaki düşünce geleneksel rolleri
gerçekleştirmek ile şekillenir. Genellikle 10 ile 13 yaş
arası dönemi kapsar. Bu yaşlarda diğer insanları memnun
etmek ve sosyal olarak onaylanmak önemlidir.

Geleneksel seviye;
• Kişisel arası uyum ile
• Kanun ve düzen aşamalarından oluşmaktadır.

Diğer insanların onayını elde edebilmek en
önemli amaçtır. Çevresindeki kişilerle iyi ilişkiler kurmak
oldukça büyük bir öneme sahiptir.

Otorite ve yasalara uyum gözetilir. Kişi sosyal
düzenin gerçekleşmesi ve korunması için yasalara
uymanın gerekliliğini öğrenir ve kabul eder.

Kohlberg’e göre bu seviyede gerçek ahlak ortaya
çıkmış olur. Artık ahlaki düşünce ve eylemler diğer
insanların ne söylediğinden bağımsız bir hal alır. Bu
seviyede artık birey otorite, kurallar ve yasalar konusunda
eleştirel düşünmeye başlar.

Gelenek sonrası seviye;
• Sosyal sözleşme ve
• Evrensel ahlak ilkeleri aşamalarından
oluşmaktadır.

Yasaların ve kuralların toplumun geneli için
uygun olduğu düşüncesi vardır fakat eleştirel olarak yaslar
ve kurallar tekrar düzenlenebilir veya değiştirilebilir
inancı hâkimdir.

Bu aşamada artık birey tamamen diğer insanların
düşünce ve görüşlerinden bağımsızdır. Sonunda ahlak
içselleştirilmiş olur. Fakat bu seviyeye çıkabilmek
Kolhberg tarafından oldukça zor görülmüştür.

Sosyal hizmet uzmanlarının alanda karşılaştıkları
müracaatçıların gelişim dönemlerini saptayabilmesi ve
ilgili dönemlerin temel davranışsal özelliklerini bilmesi,
karşısındaki insana yardım etmesini kolaylaştıracaktır.

Sosyal hizmet uzmanı olarak alanda çalışabilecek
yeterlilikte olması beklenen kişilerde sosyal hizmet
kuramları bilgisi, insani gelişim ve sosyal çevre bilgisi,
iletişim becerileri, farklı müracaatçı gruplarıyla sosyal
hizmet uygulaması bilgi ve becerisi, sosyal hizmet
uygulamaları ekseninde eleştirel düşünebilme ve analiz
edebilme becerisi olması gerekmektedir.

Yaşam boyu gelişim; bir bireyin doğum öncesinden başlayarak bebeklik, çocukluk, ergenlik, yetişkinlik, yaşlılık ve ölüm ve yas evrelerini içine alan geniş bir bakış açısıdır.

Yaşam boyu gelişim bakış açısı sosyal hizmetin de dâhil olduğu birçok disiplinin konusu ve çalışma alanıdır. Bu bakış açısının içinde bulundurduğu özellikler nedeniyle de çok disiplinli olması kaçınılmazdır ve gereklidir. Psikoloji, sosyoloji, antropoloji ve tıp alanındaki çalışmalar da yaşam boyu gelişim bakış açısını çalışır ve bu konu üzerinde araştırmalar gerçekleştirir.

Sistem; bütüncül, birbirinden bağımsız organize birimlerden oluşan, diğer sistemlerle etkileşimde olan, birbirlerini etkileyen ve tanımlanabilen çevre olarak tanımlanabilir. Benzer şekilde insanın sosyal çevresi de dâhil, etkileşimde olduğu birçok daha geniş üst sistem vardır. İçinde bulunulan aile sistemi, okul sistemi, mahalle veya il sistemi ve daha genel olarak ülke sistemi; kişinin etkilendiği ve aynı zamanda etkilediği sistemlerden oluşur. Sosyal hizmet için ise sistem teorisi; müracaatçının içinde işlev gösterdiği tüm sistemlerin incelenmesi anlamına gelir. 

Bir sistemin yok olma eğilimine entropi denilmektedir. Buna karşı olarak da sistemin gelişme ve büyüme yönündeki eğilimi ise negatif entropi olarak ifade edilir.

Bütüncüllük ise sistem içindeki tüm bileşenlerin katkısının, ayrı ayrı olarak bileşenlerin getireceği katkıdan daha büyük olmasıdır. Başka bir deyişle sistemin bütünü; sistemin ayrı ayrı parçalarının toplamından daha büyük bir yapıyı oluşturur. Biraz açıklamak gerekirse bir bütün olarak ailenin ortak göstereceği çaba; bir ailenin üyelerinin bireysel olarak gösterdikleri çabaların toplamından daha etkili olacaktır.

Bu yaklaşım sistem teorisinin bir alt parçası olarak görülebilir. En basit ifadeyle ekolojik sistem yaklaşımı bireyi incelerken onun çevresine odaklanır. Bu kuram insan davranışının anlaşılması için kritik bir öneme sahip olan “çevresi içinde birey” kavramı ile bütünlük göstermektedir. Genel olarak bu kavram sosyal hizmetin de uygulamalarında temel aldığı kavramlardan biridir. Birey, sürekli olarak çevresinde bulunan sistemler ile etkileşim hâlindedir ve bu çevresindeki sistemlerin doğası bireyi ve davranışlarını da şekillendirmektedir. Bireyin çevresindeki çeşitli sistemlerle olan etkileşiminin işlevsel hâle getirilmesi ve geliştirilmesi de sosyal hizmet uygulamalarının amaçlarından biridir. Birey, mutlaka çevresinin özelliklerine göre değerlendirilmelidir.

Karşılılıklı bağımlılık kavramı ile anlatılmak istenen ise kişinin yaşamını işlevsel ve etkili devam ettirebilmek için diğer insanlarla kurduğu bağ ve sorumluluklardır. Birey olarak insanın hayatını insanlardan izole ve tek başına yaşaması imkânsız olduğundan hayatta kalabilmek ve iyilik halini devam ettirebilmek için diğer insanlara ve sistemlere ihtiyaç duyar. Karşılıklı bağımlılık da tam olarak buna karşılık gelir.

Ekolojik yaklaşımda dinamik ve aktif etkileşimler söz konusudur. Odak nokta kişinin aktif olarak katılım gösterdiği çevredir. Bunun yanında sistem teorisi daha geniş bir bakış açısı sunar ve daha mekanik denilebilecek sistemlere odaklanır. Sistem teorisi daha geniş bir bakış açısından baktığı için örneğin tüm bir ailenin işlevselliğini inceleyebilir. Ekolojik yaklaşım ise “çevresi içinde birey” ilkesine göre hareket eder. Ekolojik yaklaşım, çevresi ve bireyin karşılaştığı alanlara odaklanır. Sistem teorisi ise alt sistemler ile veya sistemlerin sınırlarına odaklanır. Ayrıca sistemin denge durumunda kalmasına odaklanmıştır. Bazı teorisyenlere göre ekolojik yaklaşım, sistem teorisinin daha dar kapsamlı ve çevreye odaklanan bir alt başlığı olarak da görülebilir.

Bastırma, inkâr, gerileme, yansıtma ve rasyonalizasyon psikanalitik kuram tarafından kabul edilen savunma mekanizmalarındandır.

Psikoseksüel gelişimin beş aşaması şunlardır:Psikoseksüel gelişimin beş aşaması şunlardır:• Oral Dönem (0-1 Yaş)• Anal Dönem (1-3 Yaş)• Fallik Dönem (3-6 Yaş)• Örtülü Dönem (6-13 Yaş)• Genital Dönem (13 Yaş ve Sonrası)

Psikososyal gelişim aşamaları şunlardır:
• Güvene karşı güvensizlik (0-1 Yaş)
• Özerkliğe karşı utanç ve şüphe (2-3 Yaş)
• Girişimciliğe karşı suçluluk (3-5 Yaş)
• Beceriye karşı yetersizlik (6-11 Yaş)
• Kimliğe karşı kimlik karmaşası (11-20 Yaş)
• Yakınlığa karşı yalnızlık-izolasyon (Genç Yetişkinlik)
• Üretkenliğe karşı durgunluk (Yetişkinlik)
• Benlik bütünlüğüne karşı umutsuzluk (Yaşlılık)

Piaget ayrıca dünyayı anlamak için dört dönemden geçtiğimizi savunmuştur. Her bir dönem birbirinden farklı dünyayı anlama yollarına göre şekillenir. Bu dönemler şunlardır:

• Duyumotor Dönem (0-2 Yaş)

• İşlem Öncesi Dönem (2-7 Yaş)

• Somut İşlemler Dönemi (7-11 Yaş)

• Soyut İşlemler Dönemi (11-15 Yaş)

İşlem Öncesi Dönem (2-7 Yaş): Duyumotor dönemine göre düşünce süreçleri daha soyut ve mantıksal seviyeye çıkmaya başlar. Bu dönemde çocuk artık dünyayı sözcüklerle, resimlerle ve imgelerle algılamaya başlar. Çocuğun dünyası hâlâ oldukça somut ve fiziksel olarak algısal olsa da sorun çözme ve nesneleri hatırlama becerisi gelişmeye başlar. Çocuğun düşünce yapısı sembolik anlatımlarla gelişmeye başlar. Sözcüklerin kullanımı sembolik anlatıma iyi bir örnektir.

Kohlberg, ahlaki gelişim teorisini geliştirirken kişilerin eylemlerine değil nasıl düşündüklerine ve etik anlayışlarına odaklanmıştır. Teori üç seviye ve altı alt aşamadan oluşmaktadır.

1. Gelenek Öncesi Seviye
Aşama 1: Ceza ve İtaat
Aşama 2: Araçsal İlişkiler

2. Geleneksel Seviye
Aşama 3: Kişilerarası Uyum
Aşama 4: Kanun ve Düzen

3. Gelenek Sonrası Seviye
Aşama 5: Sosyal Sözleşme
Aşama 6: Evrensel Ahlak İlkeleri

Kohlberge göre gelenek sonrası seviyede gerçek ahlak ortaya çıkmış olur. Artık ahlaki düşünce ve eylemler diğer insanların ne söylediğinden bağımsız bir hal alır. Bu seviyede artık birey otorite, kurallar ve yasalar konusunda eleştirel düşünmeye başlar. Kendi doğru ve yanlışlarını şekillendirmeye başlar. Birey artık özgür düşünebilen bir insandır.

Sosyal hizmet eğitimi alarak sosyal hizmet uzmanı olarak alanda çalışabilecek yeterlilikte olması beklenen kişilerde sosyal hizmet kuramları bilgisi, insani gelişim ve sosyal çevre bilgisi, iletişim becerileri, farklı müracaatçı gruplarıyla sosyal hizmet uygulaması bilgi ve becerisi, sosyal hizmet uygulamaları ekseninde eleştirel düşünebilme ve analiz edebilme becerisi olması gerekmektedir.

Sosyal Hizmet Eğitimi Konseyi (CSWE) 2001 yılında sosyal hizmet eğitim politikaları ve standartlarını belirlemiştir ve bu standartlar içinde insan davranışı ve sosyal çevrenin de önemini ortaya koymuştur. Konseye göre sosyal hizmet eğitim programları; insan davranışı ve sosyal çevre arasındaki karşılıklı ilişkiye dair bilgi sunmalıdır. Sosyal hizmet eğitiminde yaşam boyu devam eden biyolojik, sosyolojik, kültürel, psikolojik ve spritüel gelişim; insanların içinde yaşadıkları sosyal çevrelerin farklılığı ve bu sosyal çevrelerin insanların hayatlarını ne şekilde etkilediği konusunda teorik ve uygulamaya aktarılabilecek bilgi verilmelidir.

“Biliş” kavramı; bir bilgiyi almak, işlemek ve gerektiği yerde kullanmak becerisi anlamına gelmektedir.

Freud’un psikoseksüel gelişim teorisinin insan gelişimini açıklamada yetersiz olduğunu düşünen Erik Erikson, psikoseksüel gelişimin karşıtı olarak sekiz psikososyal gelişim aşamalarını ortaya koymuştur. Erikson, yaş dönemlerine bağlı olarak yaşanan krizlere ve bunların sağlıklı çözümlerine odaklanmıştır.

Yansıtma davranışında ise kişi kendisine ait olan ve kabul edilebilir olamayacak davranışları karşısındaki insana atfeder. Sürekli eşini aldatma isteği duyan bir kişi, eşini kendisini aldatmakla suçlarsa yansıtma yapmış olacaktır.