Toplumsal grup, üyeleri arasında etkileşim olan, ortak amaç ve çıkarlara sahip, belirlenen değer ve normları paylaşan insanların birlikteliğini ifade etmektedir

Toplumsal grup, kalabalık insan topluluklarından ayırt edici bazı özellikler taşımaktadır. Bir topluluğun grup olabilmesi için gereken en temel koşul, grup üyeleri arasında etkileşimin olmasıdır. Bununla birlikte, grup üyelerinin etkileşimi çerçevesinde bazı değerlerin ve normların bulunması gerekmektedir. Grup, bu normlara uyan, ortak amaç ve çıkarlara sahip bireylerden oluşmaktadır

Toplumsal bir grubun özellikleri şu şekilde sıralanabilir:
1. Grubun tanınması
2. Grup üyelerinin rolü ve statüsü
3. Grup üyelerinin rolleri
4. Grubun sürekliliği
5. Grup normları
6. Ortak ilgiler ve değerler
7. Grubun toplumsal hedef­leri
8. Coğrafi/Mekânsal yakınlık

Psikologlar, bireyi temel birim olarak kabul etmekte ve toplumu, bireyin davranışlarıyla ya da içgüdüleriyle açıklamaktadırlar. Buna bağlı olarak, grup davranışının bireysel açıklamaları üzerinde durmaktadırlar. Sosyologlar ise toplumun birey üzerindeki etkisini vurgulayarak toplumsal grubu, bireylerin üstünde, bireylerin toplamından farklı bir varlık olarak kabul etmekte ve araştırma birimi olarak ele almaktadırlar.

Toplumsal grupların, neden bir çalışma konusu olarak ele alındığı ve küçük grupları incelemenin ne anlam taşıdığı sorularına yönelik üç temel neden gösterilmektedir:
1. Toplumsal gruplar, toplumsal bir olgu olarak kabul edilmektedir. Herkes, yaşamının büyük bir kısmını aile, arkadaş grubu, çalışma grubu gibi “küçük gruplarda” geçirmektedir.
2. Toplumsal gruplar, aynı zamanda, toplumu yansıtmaktadır. Küçük gruplar, toplumsal sistemin modelleri olarak ele alındığında, toplumsal grup çalışmaları, toplumsal sistem hakkında önemli bilgiler vermektedir.
3. Toplumsal grup araştırmalarının sonuçları, toplumsal uygulamalar için önem taşımaktadır.

1900’lü yılların başında Georg Simmel’in çalışması, küçük gruplar hakkındaki en erken çalışmalardan biri olarak kabul edilmektedir. Simmel, grupların genel prensiplerini ve grup oluşumunu analiz etmiş; aynı zamanda, küçük ve büyük grupların özellikleri, gruplarda bölünme, otorite, saygınlık ve itaat konuları üzerinde çalışmıştır.

Toplumsal düzenin doğasıyla ilgilenen Charles H. Cooley olmuştur. Cooley çalışmasında, toplumdaki değişimleri yansıtan birincil grupların kavramsallaştırılmasıyla ilgilenmektedir. Bu bağlamda, birincil ilişkilerin ve daha çok, kişisel olmayan rol ilişkilerinin, başka bir ifadeyle ikincil ilişkilerin meydana geldiğini ve hangi ilişkiler olduğunu incelemektedir. Ayrıca, toplumun birey üzerindeki etkisini vurgulayan Cooley’in ayna benlik (looking glass itself) kavramı, kişisel benliğin toplumsal yaşam sonucu oluştuğunu göstermekte ve günümüzde de geçerliliğini korumaktadır.

1920’li ve 1930’lu yıllarda grup çalışmaları, toplumsal sorunları ve işyeri problemlerini çözmek için bir araç olarak kullanılmış ve bu dönemde yapılan çalışmaları “grup üyelerinin duygu ve düşüncelerini etkileyen normlar” üzerinde yoğunlaşmıştır.

1950’li yıllardan itibaren, psikolojide ve sosyoloji disiplinlerinde küçük gruplar üzerine çalışmalarda bir artış olmuş ve grup araştırmaları, grup içi ve gruplar arası yardımlaşma ve çatışma konuları üzerinde yoğunlaşmıştır.

1970’li yıllarda, adalet kuramı temelinde haksızlıktan yarar ve zarar gören kişilerin ve grupların durumlarına yönelik araştırmalar yapılmıştır. Aynı yıllarda görülen başka bir eğilim ise Hippi Akımı’ndan da kaynaklanan, toplu yaşam denemeleri gibi çeşitli grup uygulamalarının popüler hale gelmesi olmuştur.

1980’li yıllarda küçük gruplar üzerinde yapılan çalışmalar, ilişki ağları, gruplararası ilişki, adalet, karar alma süreçleri, azınlık etkisi, liderlik, uyum, terapi, iktidar ve statü gibi konularla ilgilenmiş ve bu dönemde, küçük grup araştırmaları psikoloji, sosyoloji, iletişim gibi disiplinler arasında yaygınlık göstermiştir

Birincil grup, samimi, yüz yüze ilişkilerin ve dayanışmanın olduğu aile, arkadaş ve benzeri gruplar gibi belirli davranış normlarına ve ortak toplumsal değerlere bağlı gruplar olarak tanımlanmaktadır.

İkincil grup, bireyin gönüllü ve belli bir amaca yönelik olarak katıldığı, ilişkilerin yasalar, kurallar ve resmi anlaşmalarla düzenlendiği gruplardır.

Sumner, insanların kendi grupları olarak tanımladığı iç gruplar ile rekabet halinde olduğu ya da karşıt gruplar, olarak tanımladığı dış gruplar arasındaki ayrım üzerinde durmuştur. Bununla birlikte, iç grup ve dış grup kavramlarının, etnosentrizm ile yakından ilişkili olduğunu belirtmiştir.

İç grup, insanların ortak değerleri ve yaşam biçimini paylaştığı, kendilerini ait hissettikleri ve bağlılık duyduğu grubu ifade etmektedir. 

Dış grup ise bireylerin kendi gruplarıyla rekabet halinde olan ya da karşıt olarak gördükleri gruplardır.

Referans grubu, bireyin davranışlarını ve kendi durumunu değerlendirmek için, karşılaştırma yaptığı gruplardır.

Birey, içinde bulunduğu durumu, daha önce yaşadıkları toplumun standartlarına göre, örnek aldığı ya da ait olmak istediği bir grubun özelliklerine göre değerlendirip kıyaslayabilir. Bu anlamda referans grupları, bireyin yaşamı boyunca, toplum içindeki konumuna bağlı olarak değişebilmektedir.

Theodore Newcomb, referans gruplarını, öğrencilerin değişen değerlerinin ve tutumlarının açıklanmasına yarar sağlayacak bir şekilde kullanmıştır. Newcomb, Personality and Social Change (Kişilik ve Toplumsal Değişme, 1943) adlı kitabında, liberal bir kız üniversitesi olan Bennington’daki öğrencilerle yaptığı araştırmayı anlatmaktadır. Bu araştırmanın sonucunda, siyasal açıdan muhafazakâr geçmişlere sahip kadınların pek çoğunun, üniversiteyle daha fazla, aileleri ve memleketlerindeki cemaatlerle daha az özdeşleşmeye başladıkça, üniversitedeki kariyerleri süresince yoğunluğu giderek artan liberal tutumlar sergiledikleri görülmüştür. Bu çalışmada üniversite, olumlu (pozitif) bir referans grubu olarak ele alınırken ebeveynler, isyankâr çocuklarından dolayı olumsuz (negatif) bir referans grubu olarak değerlendirilmektedir.

Referans grupları, araştırmalarda bireyin değişen değerlerinin, tutumlarının ve davranışlarının açıklanmasına yaptığı katkının yanı sıra, bazı sorunlara yol açması nedeniyle eleştirilmektedir. Bu sorunlardan biri, bireyin hangi grubu, ne zaman seçeceğinin bilinememesi ve bu seçimde, hangi ölçütleri kullandığının belirlenememesinden kaynaklanmaktadır. Birey, kendi içinde bulunduğu duruma bağlı olarak çeşitli çıkarlarına göre ve farklı zamanlarda, farklı referans gruplarını kullanmaktadır. Buna dayalı olarak ortaya çıkan bir diğer sorun, referans gruplarının özel ya da genel olmasıyla ilgilidir.

İnternet toplulukları/sanal cemaatler, insanların internet ağlarına bağlanarak bilgisayar aracılı iletişimle meydana getirdikleri bir oluşumdur

Rheingold, sanal cemaatlerde insanların, sıradan bir cemaatteki insanların sahip olduğu birçok özelliği olduğunu, ancak yüz yüze iletişim kurmadıklarını belirtmektedir. Buna karşın, sanal cemaatlerde, insanların bir diğer kişiyle iletişim kurmaları için, zaman ya da mekân sınırlamasının olmadığını vurgulamaktadır

Azınlık grupları, fiziksel, kültürel veya diğer özelliklerinden dolayı baskıya uğrayan, farklı ve eşitsiz davranışlara maruz kalan toplumsal gruplardır.

Giddens, azınlık gruplarının üyelerinin kendilerini sıkça, çoğunluktan ayrı insanlar olarak gördüklerini ve azınlık gruplarının genellikle, fiziksel ve toplumsal olarak toplumun genelinden yalıtılmış olduklarını belirtmektedir. Bu gruplar, belirli bölgelerde, kentlerde ya da semtlerde yoğunlaşmaktadır. Çoğunluğa dâhil olanlarla azınlık grubunun üyeleri arasında ya da değişik azınlık
grupları arasında evlilikler, oldukça az görülmektedir. Bazı durumlarda, azınlıklar içinde, kendi kültürel kimliklerini canlı tutmak amacıyla grup içi evlilik (endogami) özendirilmektedir.

Azınlık araştırmaları son zamanlarda sapkınlık, dışlama, etiketleme, damgalama, ırkçılık, otoriter kişilik, homofobi ve cinsiyetçilik araştırmalarıyla birlikte anılmaktadır.

Bireyin bir gruba üye olması, “grubun ve bireyin niteliklerine göre, doğum, başvurma, davet edilme veya karşılıklı anlaşma yollarıyla” gerçekleşmektedir

Grup normları, grup üyelerince kabul edilen ve uyulması gereken tutum ve davranış kalıplarını, yazılı veya yazılı olmayan bir şekilde ifade eden kurallardır.

Normlar, grup üyeleri tarafından bilinçli bir şekilde oluşturulabileceği gibi, etkileşim aracılığıyla kendiliklerinden de oluşabilmektedir. Normlar, genel anlamda grup içi birliğin sağlanması, çatışmaların azalması ve grubun kimliğinin belirlenmesi gibi amaçlara hizmet etmektedir.

Grup araştırmalarında uyma (conformity), genellikle bireyin kendi düşünce ve davranışlarını, belirli nedenlere dayanarak değiştirmesi ve kendisinden farklı gördüğü grup normları yönünde düşünmesi ya da davranması olarak tanımlanmaktadır.

"Uyma kavramı, ‘kabul’ ve ‘itaat’ kavramlarıyla yakından ilişkilidir. ‘Kabul’, sosyal psikoloji alanında “bir kişinin zorunlu olmadığı bir durumda başkalarının isteğini yerine getirmesi”; ‘itaat’ ise kişinin kendisinden daha güçlü ya da “etkili birisinin emrini yerine getirmesi” olarak tanımlanmaktadır.

Toplumsal grup çalışmalarında, grup birlikteliği ve iş verimi bakımından, farklı liderlik tarzları incelenmiş ve araştırmanın sonuçlarına göre, üç liderlik tarzı ileri sürülmüştür:
1. Demokratik lider: Kararların grup katılımıyla alınmasını sağlayan, grup içi etkileşim ve işbölümünü özgür bırakan, eleştirilerinde kişisel olmayıp işe dönük davranan lider tipi olarak tanımlanmaktadır.
2. Otoriter lider: Kararları kendisi veren, işbölümünü kendisi belirleyen ve eleştirilerinde kişileri hedef alan bir lider tipidir.
3. İlgisiz (laisser faire) lider: Grubu tamamen özgür bırakan, işe hiç karışmayan ve işle ilgili çok az öneride bulunan bir lider tipi olarak tanımlanmaktadır.

Tönnies bu çalışmasında, eski geleneksel ve tarımsal üretime dayalı yaşam biçimi ile yeni modern ve kentsel yaşam biçimini; ideal tipler, farklı ve birbirine karşıt olarak tanımlanan toplumsal ilişkiler ve yaşam biçimleri temelinde karşılaştırmayı ve aralarında görülen farklılıkları ortaya koymayı amaçlamıştır.

Gemeinschaft kavramı, modern endüstri öncesi toplumlarda görülen insanlar arasında duygusal bağların kurulduğu, kişisel, yakın olan, süreklilik taşıyan ilişkilerin bulunduğu cemaat ya da topluluk anlamında kullanılmaktadır.

Gessellschaft kavramı, modern endüstriyel toplumlarda kurulan, rasyonel, araçsal ve geçici, bireyin çıkarlarına yönelik toplumsal ilişkiler anlamında kullanılmaktadır.

Tönnies, kavramlarının var olan toplumlara gönderme yapmaması ve bu kavramların nesnel olguları açıklamaması nedeniyle eleştirilmekte ve bu kavramların, “gerçek durumlar”dan, toplumsal etkileşim olgularından soyutlamalar ortaya koyduğu ifade edilmektedir. Bu eleştiri doğrultusunda, Gemeinschaft ve Gessellschaft ilişkilerine sahip toplumların ideal tipler olarak, tarihsel gerçekliğin sosyolojik çözümlemesi bakımından vazgeçilmez bir önem taşımasının yanı sıra, bütün toplumların hem Gemeinschaft hem de Gessellschaft’tan gelen niteliklere sahip olduğu vurgulanmaktadır.

Georg Simmel’in çalışmaları toplumsal yapı, toplumsal farklılaşma, din, para, sosyolojinin doğası ve sosyal bilimlerde yöntem gibi çeşitli konu ve sorunları kapsamaktadır.

Simmel ayrıca, toplumsal yaşamın formları ve içeriği arasında bir ayrım yapar. Toplumsal etkileşim formları, toplumsal yaşamın devlet, sendika ya da aile gibi birbirlerinden oldukça farklı durumlarda gözlenebilen, sabit, kalıplaşmış yanlarını anlatırken, içeriği, toplumsal etkileşimin, belirli bir durumla ilişkili bireylerin çıkarları ve istekleri gibi farklı yanlarını ifade etmektedir. Başka bir ifadeyle Simmel, toplumsal yaşamın savaşlar, aileler, eğitim, politika ve benzeri “içeriği”ni, bu alanların tamamını kesen ve toplumsal yaşamın onlar üzerinden kalıplaştırıldığı örneğin, çatışma gibi “formlar”ından ayırmaktadır. Simmel’e göre, içerikler değişebilir olmasına rağmen formlar, toplumsal yaşamın temel düzenleyici özellikleri olarak kabul edilmektedirler. Bir toplumsal form olarak çatışma, aile ve politika gibi çok çeşitli durumlarda görülmesine rağmen, bazı ortak özellikleri içermektedir.

Formel sosyolojinin amacı, toplumsal etkileşim biçimlerini, toplumsal bağlamlarından soyutlayarak analiz etmek ve böylece bağlamdaki önemli değişikliklere rağmen, farklı toplumsal organizasyon biçimlerinde ortaya çıkan düzenlilikleri betimleyebilecek sosyolojik yasaları bulmaktır. Başka bir ifadeyle, formel sosyoloji, toplumsal etkileşim ve insan davranışının genel yasalarını bulma amacını taşımaktadır.

Simmel, küçük ve büyük grupların özelliklerini tanımlayarak, birbirlerinden farklı yapılara sahip olduklarını göstermektedir. Bu anlamda, “büyük gruplardaki işbölümü ve dolayısıyla rol ve statü farklılaşmasının kaçınılmaz olduğunu, bunun bir sonucu olarak da büyük gruplarda, küçük gruplarda görülen eşit ilişkilerin aksine, güç ve etkinlik açılarından eşit olmayan ilişkiler” görüleceğini belirtmektedir.

Simmel’in sosyolojik analizi üç temel tespitle başlamaktadır:
1. Bireyler, bencillikten paylaşmaya kadar birçok farklı güdünün etkisi altında kalmaktadırlar ve bu tür olguların araştırılmasıyla, psikoloji ilgilenmektedir.
2. Birey, kendisini sadece kendini referans alarak değil, aynı zamanda diğer kişilere göre de açıklamaktadır. Bu bağlamda grupların, gruplar arası ilişkilerin ve grup içi dinamiklerinin araştırılması, sosyal psikolojinin alanına girmektedir.
3. İnsanların faaliyetleri aile, okul ve işyeri gibi toplumsal yapılar içinde ya da taklit, rekabet ve toplumsal hiyerarşi gibi genel davranış biçimleri temelinde, belirli formlar içinde gelişmektedir. Bu toplumsal formların araştırılması da sosyolojinin konusunu oluşturur.

Cooley’in, geliştirdiği önemli kavramlardan biri olan ayna benlik, bireyin kendi benliğini, başkalarının ona yönelik davranışları, eylemleri ve tepkileri temelinde algılama sürecini ifade etmektedir.