Planlanan bir istatistiksel araştırma için tanımlanan sonlu evrenin bütün birimleri üzerinden araştırmaya konu olan değişkenler itibarıyla veri derleniyorsa yapılan işleme tamsayım denir. Tamsayım sonucu elde edilen veri kümesinin çözümlenmesiyle elde edilen bilgiler (parametre değerleri) veri derleme ve çözümleme hatası işlenmemiş ise kesin ve doğru bilgilerdir.

Tanımlanan evrenden onu ilgilenilen değiişkenler bakımından temsil eden sınırlı sayıda birimin belirli yöntemler kullanılarak seçilmesi işlemine örnekleme, seçilen birimlerin oluşturduğu topluluğa örneklem denir.

Bir araştırma sonunda ulaşılacak bilgiye duyulan ihtiyacın zaman sınırları, araştırmanın tamsayımla mı yoksa örneklemeyle mi yapılacağına karar verirken değerlendirilecek diğer önemli bir etkendir. Örnekleme, tamsayıma göre daha kısa zamanda ve yeterli ayrıntıda bilgi elde etme olanağı verir. Örneklemenin bu özelliği ve üstünlüğü bilgiye çok hızlı gereksinim olduğu durumlarda bilhassa önemlidir.

Hem bir tamsayımdan hem de bir örneklemden elde edilecek bilgi için gerekli olan zaman bir alternatif maliyet üstlenmeyi de gerektirir. Çünkü bilgi elde etme süresine bağlı olarak verilecek kararın erken ya da geç oluşu kazanç kadar kayıplara da neden olabilir.

Tanımlanan evrende yer alan birimler, veri derlemek ya da ölçüm yapmak amacıyla fiziksel zarara uğratılıyorsa örneklemeye baflvurmak zorunludur. Örneğin bir savunma sanayi kuruluşunda belirlenen bir gün içinde üretilen mermilerin içerisindeki hatalı mermi oranının belirlenmesi için yapılacak bir araştırmada tamsayım benimsenirse gerekli verilerin derlenmesi amacıyla üretilen tüm mermilerin patlatma testine tabi tutulması gerekir. Bu durumda üretimin amacı gerçekleşmemiş olur. Bu anlamsız bir testtir. Bu gibi durumlarda örneklemeden yararlanmak kaçınılmaz olur.

Örneklem oluşturulurken tanımlanan evreni oluşturan birimler arasında fark gözetilir, yani bütün birimlere bilinen bir olasılıkla seçilme şansı verilmez ise bu türden birim seçimine keyfî seçim adı verilir. Bu seçim yönteminde araştırmacı, hangi birimlerin örnekleme seçileceğini bilerek ve isteyerek belirler. Örneğin yaşadığınız ildeki öğretmenlerin sorunlarını belirlemek amacıyla yapılacak bir araştırma için her bir öğretmen evi lokalinde birlikte oturduğunuz öğretmenler arasından tanıdığınız öğretmenleri seçmek suretiyle bir örneklem oluşturursanız yapmış olduğunuz seçim keyfî seçimdir.

Rassal birim seçimi için kura usulü uygulanacak ise aşağıdaki adımlar izlenir:

• Tanımlanan evrenle ilgili oluşturulacak güncel çerçevedeki bütün birimlere birden N’e kadar numara verilir. Bu numaralar fişlere yazılır ve bir torbaya veya bir kaba atılır.

• Fişler iyice karıştırıldıktan sonra n tane fiflin çekilmesi işlemine başlanır. Çekilen fiş her çekilişten sonra torbaya iade edilir veya edilmez. Çekilen fiş torbaya iade ediliyorsa birim seçimine iadeli seçim, iade edilmiyorsa iadesiz seçim adı verilir.

• Seçilen n sayıdaki birim örneklemi oluşturur.

Bu birim seçim uygulamasıyla evreni oluşturan çerçevede yer alan birimler arasında örneklemde yer almaları bakımından ayrıcalık yapılmamış ve eşit seçilme olasılığ tanınmış olur.

• Güncel çerçevedeki birimler birden N’ye kadar numaralandırılır.

• Örneklem hacmi belirlenir.

• k = N / n oranı hesaplanır. Bu oran “büyütme faktörü” olarak isimlendirilir.

• 1, 2,....., k adet sayı arasından rassal olarak bir sayı çekilir. Çekilen sayı a ile gösterilsin. a, örnekleme girecek birinci birimin sıra numarasını gösterir.

• a’ıncı, a + k’ıncı,....., a + (n - 1)k’ıncı sıra nolu birimlerin seçilmesiyle n hacimli örneklem oluşturulur.

Örnekleme süreci evrenin tanımlanmasıyla başlar ve bir araştırma sürecinde araştırmacının ilk yapacağı işlerden biridir.

Örneklem hacmi, örnekleme girecek birimlerin sayısını gösterir ve “n” simgesiyle ifade edilir. Bu sayının ne olacağına ilşkin kesin yanıt vermek mümkün değildir. Çeşitli faktörler yardımıyla tespitine çalışılır. Bu faktörler

Evrenin homojenliği

Araştırmada verilecek kararın önemi

Araştırmanın yapısı

Maliyet

gibi faktörlerdir.

Araştırmayı planlayan ya da örnekleme uygulamasını yapan kişi ya da grubun istekleri ve değer yargıları örnekleme seçilecek birimlerin ve örneklem hacminin belirlenmesinde etkili oluyorsa yapılan örnekleme olasılıkl olmayan örneklemedir.

Burada amaç, araştırma konusu ile ilgili ve kolayca ulaşılabilir olan birimlerden bir örneklemin oluşurulmasıdır. Araştırma konusu ile ilgili olan ve doğru yerde, doğru zamanda bulunan birimler arasından keyfî olarak birimler seçiliyorsa yapılan örneklemeye kolayda örnekleme denir. Kolayda örnekleme gönüllülük esasına göre katılan birimlerden oluşur.

Bu örnekleme de bir tür kolayda örneklemedir. Yargısal örnekleme, örneklemin araştırmacının ya da örneklemecinin kişisel arzu, düşünce ve deneyimlerine göre seçilmiş olduğu örneklemedir.

Bu yöntemin kolayda örneklemeden farkı örnekleme birim seçimi için araştırmacının uzman fikirleriyle belirlediği ölçütler kullanması ve bu ölçütlerin temsilî bir örneklem oluşturacak ölçütler olduğuna inanıyor olmasıdır.

Örneklem için birim seçiminin keyfî olarak yapıldığı yöntemlerden biri de kota örneklemesidir. Tanımlanan sonlu evren heterojen özelliklere sahip birimlerden oluşuyorsa olasılıklı olmayan örnekleme yöntemleri grubundan kota örneklemesi temsili örneklem oluşturma amacıyla tercih edilmelidir. Bu yöntemin başarıyla uygulanabilmesi için tanımlanan sonlu evrenle ilgili bir çerçevenin var olması, ilgili evrenin homojen veya heterojen özelliğe sahip olup olmadığının sorgulanabilmesi için evren hakkında öncül bilgilere sahip olunması, evrenin heterojen olduğuna karar verilmiş ise hangi kritere göre heterojen birimlerden oluşan bu evrenin homojen birimlerden oluşacak tabakalara ayırmada kullanılacak kriterin belirlenmesi ve tabaka hacimlerinin bilinmesi gerekir.

Kartopu örneklemesi, özellikle bir çerçevenin mevcut olmaması ya da oluşturulmasının imkânsız olduğu durumlarda faydalı bir örneklemedir. Bu yöntemde örnekleme süreci tanımlanan evrende yer alan bir bireyin genellikle rassal olarak seçilmesiyle başlar. Belirlenen bu birey örnekleme giren birinci birimdir. Bu bireyden aynı evren tanımında yer alan tanıdığı bir bireyin olup olmadığı öğrenilir. Varsa bu bireye ulaşılır. Böylece örneklemde yer alacak ikinci birime ulaşılmış olur. Benzer şekilde bu süreç, referanslarla keyfî olarak belirlenen hacimde örnekleme ulaşılıncaya kadar sürdürülür.

Tanımlanan evrenin birimleri araştırmaya konu olan değişkenler bakımından heterojen ise önemli farklılıklar gösteriyorsa tabakalı örnekleme temsilî örneklem oluşturabilmek için tercih edilmelidir. Tabakalı örnekleme evren birimlerinin tabakalara ayrıldığı ve her tabakadan rassal seçimle örneklemin oluşturulduğu örneklemedir.

Tabakalı örnekleme üzerinde araştırma yapılacak evren ilgilenilen değişkenler yönünden heterojen olduğunda evren parametre tahminine ilişkin varyansın olabildiğince küçük olmasını sağlayan örneklemedir.