Toplumsal değeri olan faaliyetlerin bir otorite tarafından, dışarıdan ve sürekli olarak kontrol edilmesi anlamına gelen regülasyon, kısaca kamu, özel veya kar amacı gütmeyen yaptırım gücüne sahip herhangi bir otorite tarafından oluşturulan ve uygulanan kurallar bütünü olarak tanımlanabilir.

Regülasyon ile kurumsal düzenlemeleri sağlamak, piyasadaki etkinsizlikleri ortadan kaldırmak, mal ve hizmetlerin en düşük maliyetlerle üretilmesini veya sunulmasını sağlamak, mal ve hizmetlerin tüm bölge ve gelir gruplarına ulaşmasını sağlamak, piyasadaki rant yaratmaları önlemek gibi hedeflere ulaşılmak istenmektedir.

Kamusal regülasyon; devletin sosyal, ekonomik ve siyasal düzenin işleyişine yönelik yaptığı her türlü hukuki düzenleme ve müdahaleyi ifade etmektedir.

“Kamusal regülasyon” ile “özel regülasyon (self regulation)” birbirinin zıddı iki kavram olarak ele alınabilir. Kamusal regülasyonlar, devlet tarafından ekonomiye yapılan müdahale, düzenleme ve kontrolleri içerir. Özel regülasyon ise bireyler veya firmalar tarafından herhangi bir kanuni yaptırıma ihtiyaç duyulmaksızın gönüllü olarak oluşturulan ve uygulanan kurallardır.

Devletin çeşitli amaçlarla uyguladığı ekonomik, sosyal ve idari regülasyonların azaltılması veya tamamen ortadan kaldırılması “deregülasyon” kavramını ifade etmektedir (Aktan, 2003: 368). Regülasyonların devletin belirlediği hedeflere uyum sağlamaması, temel iktisat politikalarından sapmalara yol açması gibi durumlarda deregülasyon ile, uygulanmakta olan düzenleme ve kontrollerden vazgeçilmektedir, ancak deregülasyon ile mevcut regülasyonların azaltılması bunların yerine yeni regülasyonların gelmeyeceği anlamını da taşımamaktadır.

Reregülasyon, regülasyonun mevcut haliyle veya geliştirilmiş bir şekilde yeniden uygulanmasıdır (Kraus, 2005: 192). Reregülasyon, kısa ve öz bir şekilde yeniden düzenleme olarak ifade edilebilir. Reregülasyonun genel amacı etkin bir piyasa yapısı oluşturmaktır.

Ekonomik regülasyon, sosyo-ekonomik iktisadi hedeflere ulaşmak için iktisat politikası araçlarının (para, maliye, dış ticaret politikaları vs.) kullanılması olarak tanımlanır.

Refah iktisatçıları, ekonomik regülasyonlar ve kontroller yoluyla piyasanın sağlıklı ve düzenli bir şekilde işleyeceğini, öte yandan piyasada oluşması muhtemel tekelleşmenin de engelleneceğini savunmuşlardır.

Demsetz, piyasada tam rekabetin sağlanması için piyasa girişte potansiyel firmalar arasında piyasada faaliyet gösterme imtiyazı için rekabetçi bir ihale düzenlenmesi gerektiğini öne sürmüştür. Buna göre ihaleyi kazanan firma doğal tekel haline gelecek fakat devletin belirlediği koşullara göre hareket edecektir. Böylece rekabet ihale aracılığıyla sağlanacak ve en düşük fiyatı taahhüt eden firmanın piyasada faaliyet gösterebilmesine izin verilecektir.

Bir piyasada, normalde üretim araçlarının fiyatları arz ve talep yoluyla belirlenir. Ancak devlet “fiyat kontrolleri” ile piyasadaki fiyatlara müdahale edebilir. Fiyat kontrolleri, taban fiyatlar (minimum fiyatlar) ya da tavan fiyatlar (maksimum fiyatlar) belirlenmesi şeklinde olabilir. Yüksek fiyatlar, kıt mallarda kaynak tahsisinde etkinlik sorununu çözmek için bir yol olabilir. Örneğin yüksek yiyecek fiyatları yoksullar için oldukça önemli bir sorundur. Bu nedenle, devlet bir tavan fiyat belirlemeyi tercih edebilir. Tavan fiyat belirleme amacı, tüketiciler için fiyatı düşürmektir. Tarım ürünlerinde taban fiyatlar oluşturulması gibi taban fiyat tespit etme uygulamalarının amacı ise üreticiler için fiyatı yükseltmektir.

Devlet, emek piyasasına da regülasyonlar ve kontroller aracılığıyla müdahale edebilir. Örneğin devlet piyasada çalışma koşullarının iyileştirilmesi ve düşük ücret politikasından vazgeçilmesi için “ücret kontrolleri” aracılığıyla da bazı tedbirler alabilir. Bunun en güzel örneği ise, asgari ücret uygulamasıdır. Devlet, işgücüne ödenecek ücretlerin belirli bir seviyenin altına düşmesini böylece engelleyecektir.

Bebek endüstrileri tezi ile, iktisadi kalkınma ve ulusal firmaların yabancılara kıyasla rekabet güçlerini artırmak amacıyla devletin dış ticarete müdahale etmesi gerektiğini varsayar. Bu tez, ölçek ekonomileri, tecrübe, bilgi birikimi ve teknolojik üstünlük gibi nedenlerle rakiplerine karşı dezavantajlı konumda olan bir endüstrinin, ileride gelişip karşılaştırmalı üstünlüğe sahip olmasını sağlayacak optimum büyüklüğe veya optimum üretim düzeyine ulaşıncaya kadar, dış rekabete karşı korunmasını öngörür.

Devletin dış ticarete müdahale etmede kullandığı gümrük vergileri, miktar kısıtlamaları, ithalat yasakları vb. uygulamalar mevcuttur. Devlet gümrük vergileriyle fiyat mekanizmasının işleyişine müdahale de bulunabilir. Gümrük vergileri, malların sınırdan geçişi sırasında devletçe alınan vergidir. Miktar kısıtlamaları ise devletin belli bir miktarın ötesinde dış ticaret yapma olanağını ortadan kaldırmasıdır. Öte yandan devlet bazı malların ülkeye sokulmasını ithalat yasakları ile engelleyebilir. Görüldüğü gibi devlet, mal ve hizmet piyasalarından faktör piyasalarına, emek piyasalarından para piyasasına, döviz piyasalarından dış ticarete her alana ekonomik regülasyonlar ve kontroller aracılığıyla müdahale etmektedir.

Yapısal regülasyonlar, piyasaların etkin işleyişine yönelik devlet tarafından yapılan düzenleme ve müdahalelerdir. Piyasada eksik rekabet ve haksız rekabeti ortadan kaldırmaya ve rekabete fonksiyonel işlerlik kazandırmayı amaçlayan her türlü düzenlemeler yapısal regülasyonları ifade etmektedir. Piyasaya giriş-çıkış izinleri, devlet için stratejik öneme sahip sektörlerde lisanslama uygulamalarına gidilmesi gibi uygulamalar yapısal regülasyonlara örnek verilebilir.

Piyasaların etkin işleyişi amacına yönelik olarak piyasa aktörlerinin davranışlarını düzenleyen kamusal regülasyonlar ise “davranış regülasyonları” olarak adlandırılmaktadır. Fiyatlara ilişkin kontroller, tüketicilerin korunmasına yönelik düzenlemeler, ürün satışlarının tabi olduğu usul ve esasları içeren kurallar, davranış regülasyonlarına örnek verilebilir.

Regülasyon ekonomisi; piyasa ekonomisinin etkin işleyişinin sağlanmasına yönelik devlet müdahalelerini ya da kamusal düzenlemeleri (regülasyonları) çeşitli boyutlarıyla araştıran bir iktisat disiplininin adıdır.

Sosyal regülasyonlar, geniş anlamıyla toplumsal hakları korumaya ve sosyal refahı arttırmaya yönelik regülasyon faaliyetleridir. Sosyal regülasyonlar ile piyasanın gelir dağılımında adaleti tesis edememesi ve kaynak dağılımında etkinliği sağlayamaması nedenleri ile ortaya çıkan sorunlar giderilmeye çalışılmaktadır. Belirli bir asgari geliri işgücüne garanti eden asgari ücret uygulaması, firmaların neden olduğu çevre kirliliği sorunlarının çözümüne yönelik çevre regülasyonları, yeterli gelir imkanına sahip olmadığı için bireyleri sosyal güvenlik şemsiyesi altına alan sosyal güvenlik uygulamaları, bölgelerarası gelişmişlik farklılıklarını azaltmaya yönelik sübvansiyonlar (teşvikler) sosyal regülasyonlara örnek olarak gösterilebilir.

“İdari regülasyonlar” ya da “süreç regülasyonları” kamusal regülasyon sürecinde ortaya çıkan bürokratik zorunlulukları ve idari maliyetleri ifade etmektedir (Çetin, 2009: 35). Devletin işlemlerinin daha karmaşık bir hal almasıyla birlikte ortaya çıkan form doldurmak, rapor sunmak, kayıt tutmak, bildirimde bulunmak gibi işlemler halk dilinde genellikle “bürokrasi ve kırtasiyecilik” olarak adlandırılmaktadır.

Piyasa, iktisadi birimler olarak üretici ve tüketicilerin faaliyetlerinin gerçekleştiği yerdir (Aktan, 2009: 1). Piyasa başarısızlığı (market failure) ise, piyasanın etkin çalışması için gerekli fonksiyonları (üretim ve tüketim) yerine getirememesidir (Bator, 1958: 251).

Geleneksel iktisat teorisine göre, piyasa başarısızlığına yol açan ve devletin kamusal regülasyonlara başvurmasında rol oynayan faktörler; aksak rekabet, dışsal ekonomiler, ölçek ekonomileri ve doğal tekeller ve son olarak da kamusal mallardır. Ancak, Yeni Kurumsal İktisat Okulu içerisinde gelişen ve piyasa başarısızlıklarına neden olan asimetrik enformasyon ve işlem maliyetlerini de unutmamak gerekir.