Memurların ödev ve sorumlulukları aşağıdaki alt başlıklar altında açıklanacaktır; Anayasa ve Yasalara Sadakat; Tarafsızlık ve Devlete Bağlılık; Genel Davranış ve Yurt Dışında Davranış; İşbirliği ve Kanunsuz Emir; Amir Durumundaki Memurların Ödev ve Sorumlukları; Mal Bildiriminde Bulunmak; Resmî Belge, Araç ve Gereçlerin Yetki Verilen Mahaller Dışına Çıkarılmaması ve İadesi; Kıyafet Mecburiyeti; Mesai Saatleri İçerisinde İşbaşında Bulunmak.

Devlet Memurları Kanunu, memurun Anayasa ve yasalara sadakatini, imzalayacakları bir belge ve bizzat katılacakları bir bürokratik ritüelle göstermesini emretmiştir. Buna göre, memurlar, Anayasa ve yasalara sadakatini “Aslî Devlet Memurluğuna” atandıktan sonra en geç bir ay içinde kurumlarınca düzenlenecek merasimle yetkili amirlerin huzurunda yapacakları yeminle belirtirler ve özlük dosyalarına konulacak “Yemin Belgesi”ni imzalayarak göreve başlarlar.

Memurların tarafsızlık ödevi, birbirine bağlı dört unsurdan oluşmaktadır. Öncelikle, memurların siyasal partilere üye olması açıkça yasaklanmıştır. İkinci olarak, memurlar, herhangi bir siyasal parti, kişi ya da zümrenin yararını veya zararını hedef tutan bir davranışta bulunamazlar. Üçüncü olarak, memurların görevlerini eşitlik ilkesine uygun olarak yerine getirmesi hüküm altına alınmıştır. Dördüncü olarak, Devlet Memurları Kanunu ile memurların her türlü, siyasal ve ideolojik beyan vermesi, eylemde bulunması ve eylemlere katılması yasaklanmıştır.

Memurların bir diğer ödevi devlete bağlılıktır. Memurlar, her durumda devletin çıkarlarını korumak zorundadırlar. Devlet Memurları Kanunu’nda bu ödev açık biçimde ifade edilmiştir; “Devlet memurları her durumda Devletin menfaatlerini korumak mecburiyetindedirler. Türkiye Cumhuriyeti Anayasası’na ve kanunlarına aykırı olan, memleketin bağımsızlığını ve bütünlüğünü bozan Türkiye Cumhuriyetinin güvenliğini tehlikeye düşüren herhangi bir faaliyette bulunamazlar. Aynı nitelikte faaliyet gösteren herhangi bir harekete, gruplaşmaya, teşekküle veya derneğe katılamazlar, bunlara yardım edemezler.”

Memur, amirinden aldığı emri, Anayasa, yasa, Cumhurbaşkanlığı kararnamesi ve yönetmelik hükümlerine aykırı görürse yerine getirmez ve bu aykırılığı o emri verene bildirir. Amir emrinde ısrar eder ve bu emrini yazı ile yenilerse memur bu emri yapmağa mecburdur. Ancak emrin yerine getirilmesinden doğacak sorumluluk emri verene aittir. Konusu suç teşkil eden emir, hiçbir suretle yerine getirilmez; yerine getiren kimse sorumluluktan kurtulamaz. Acele hâllerde kamu düzeninin ve kamu güvenliğinin korunması için kanunla gösterilen istisnalar saklıdır.

Amirler, astlarına hakkaniyete uygun ve eşitlik içinde davranırlar. Amirler, amirlik yetkisini hukuka uygun kullanır, kanunsuz emir veremezler. Ayrıca, amir, maiyetindeki memurdan özel bir çıkar temin edecek bir talepte bulunamaz, hediyesini kabul edemez ve borç alamaz.

Mal bildirimi konusunda genel esaslar, 1990 tarihli ve 3628 sayılı Mal Bildiriminde Bulunulması, Rüşvet ve Yolsuzluklarla Mücadele Kanunu ve ilgili Yönetmelik ile düzenlenmiştir. Yasa’ya göre, memurlar, ilk defa atanmada, göreve giriş için gerekli belgelerle; mal varlıklarında önemli bir değişiklik olduğunda bir ay içinde; görevin sona ermesi hâlinde, ayrılma tarihini izleyen bir ay içinde ilgili mevzuat çerçevesinde mal bildiriminde bulunurlar. Ayrıca, memurlar, görevleri devam ettiği sürece, sonu “sıfır” ve “beş” ile biten yılların en geç şubat ayı sonuna kadar bildirimlerini yenilerler.

Memurlar, mesai saatleri içerisinde işbaşında bulunmak ve hizmeti bizzat yürütmekle yükümlüdürler. Devlet Memurları Kanunu’nda memurların çalışma süresi, cumartesi pazar tatil olmak üzere, haftalık 40 saat olarak belirlenmiştir. Ancak kurumların ve hizmetlerin özellikleri dikkate alınmak suretiyle yasa ya da yasalara bağlı olarak idari düzenleyici işlemlerle farklı çalışma süreleri belirlenebilir.

2011 yılında Devlet Memurları Kanunu’nda yapılan değişiklik ile memurların yürüttükleri hizmetin özelliklerine göre, Yasa uyarınca tespit edilen çalışma saat ve süreleri ile görev yerlerine bağlı olmaksızın çalışabilmeleri mümkün hale gelmiştir. Buna göre, Cumhurbaşkanınca belirlenecek usul ve esaslar çerçevesinde, yürüttükleri hizmetin özelliklerine göre memurların görev yerine ve çalışma sürelerine bağlı olmaksızın çalışabilmeleri kabul edilmiştir. Ancak ilgili usul ve esaslar henüz tespit edilmemiştir. Böylece, memurların, görevin niteliğine bağlı olarak, esnek çalışması hüküm altına alınmıştır.

Memurlar için getirilen yasaklar; Grev ve Toplu Eylem ve Hareketlerde Bulunma Yasağı; Ticaret ve Diğer Kazanç Getirici Faaliyetlerde Bulunma Yasağı; Hediye Alma ve Menfaat Sağlama Yasağı; Denetimindeki Teşebbüsten Menfaat Sağlama Yasağı; Gizli Bilgileri Açıklama Yasağı; Ayrıldığı Görev Alanıyla İlgili İş Yapma ve Görev Alma Yasağı; Siyasal Partilere Girme Yasağı; İkinci Görev Yasağıdır.

1982 Anayasası grevi yalnızca işçiler için bir hak olarak tanımıştır. Ancak Anayasa’da, memurların grev yapmasına yönelik açık bir yasak bulunmamaktadır. Anayasa koyucunun memurların grev hakkını yasaklamadığını, ancak anayasal güvenceye de almadığını söyleyebiliriz. Memurların grev yasağının kaynağı yasalardadır. Memurların grev yapması Devlet Memurları Kanunu’nda yasaklanmış ve Türk Ceza Kanunu’nda ise suç olarak tanımlanmıştır.

Grev ve toplu eylem ve hareketlerde bulunan memurlar disiplin yaptırımı ile karşı karşıya kalırlar. Memurların grev ve toplu eylem ve hareketlerde bulunmaları aynı zamanda eski ve yeni Türk Ceza Kanunu çerçevesinde suçtur. Yeni Türk Ceza Kanunu’nun “Kamu görevinin terki veya yapılmaması” başlıklı 260. maddesinde, “(1) Hukuka aykırı olarak ve toplu biçimde, görevlerini terk eden, görevlerine gelmeyen, görevlerini geçici de olsa kısmen veya tamamen yapmayan veya yavaşlatan kamu görevlilerinin her biri hakkında üç aydan bir yıla kadar hapis cezası verilir. Kamu görevlisi sayısının üçten fazla olmaması hâlinde cezaya hükmolunmaz. (2) Kamu görevlilerinin mesleki ve sosyal hakları ile ilgili olarak, hizmeti aksatmayacak biçimde, geçici ve kısa süreli iş bırakmaları veya yavaşlatmaları hâlinde, verilecek cezada indirim yapılabileceği gibi, ceza da verilmeyebilir” hükmü yer almaktadır.

Yasa’da memurların yardımlaşma, dayanışma amacıyla katıldıkları kooperatifler ve gönüllü çalışmaları yasak kapsamı dışında kabul edilmiştir. Memurların üyesi oldukları yapı, kalkınma ve tüketim kooperatifleri, kamu kurumu niteliğindeki meslek kuruluşları ve kanunla veya Cumhurbaşkanlığı kararnamesiyle kurulmuş yardım sandıklarının yönetim, denetim ve disiplin kurulları üyelikleri görevleri, özel kanunlarda belirtilen görevler ile kurumundan izin alınmak kaydıyla yapılan insani ve sosyal amaçlı gönüllü çalışmalar ticaret ve diğer kazanç getirici faaliyetlerde bulunma yasağı dışındadır.

Kamu Görevlileri Etik Kurulu’nun memurların hediye alma yasağının kapsamını belirleme yetkisi vardır. Ayrıca Kurul, üst düzey memurlarca alınan hediyelerin listesini gerektiğinde her takvim yılı sonunda bu görevlilerden istemeye yetkilidir.

Devlet Memurları Kanunu’nun 31. maddesine göre, memurların kamu hizmetleri ile ilgili gizli bilgileri görevlerinden ayrılmış bile olsalar yetkili bakanın yazılı izni olmadıkça açıklamaları yasaktır. Bu yasak, memur görevinden ayrılmış bile olsa süresiz olarak devam eder.

Memurlar görev yaparken olduğu gibi, görevden ayrıldıktan sonra da belirli yasaklara tabidirler. Memurların, görevden ayrıldıktan sonra belirli bir süre ile görev yaptığı alanda iş yapmaları ve görev almaları yasaktır. Düzenleme özünde, memurun görevden ayrıldıktan sonra eski makamını ve görevde elde ettiği bilgileri piyasa ilişkisi içerisinde kullanmasını yasaklamaktadır.

Memurları siyasal partilere üye olması, Anayasa ve Devlet Memurları Kanunu tarafından mutlak olarak yasaklanmıştır. Buna göre, Anayasa’nın 68. maddesine göre, “kamu kurum ve kuruluşlarının memur statüsündeki görevlileri ... siyasi partilere üye olamazlar.” Aynı biçimde, Devlet Memurları Kanunu’nda memurların tarafsızlık ödevi içerisinde (madde 7), memurların siyasal partilere üye olması yasaklanmıştır. Devlet Memurları Kanunu, memurların, yalnızca siyasal partilerle organik ilişki kurmasını değil, herhangi bir siyasal partinin yararını ya da zararını hedef tutan davranışta bulunmasını da yasak kapsamına almıştır. Siyasal partiye üye olan memur hakkında, devlet memurluğundan çıkarma disiplin cezasına hükmolunur.

Devlet Memurları Kanunu’nda ikinci görev yasağının istisnaları sayılmıştır. Buna göre, Devlet Memurları Kanunu’nun 88. maddesinde düzenlenen ikinci görev verilecek memurlar ve görevler; hakemlik; tasfiye memurluğu; bilirkişilik; İl Genel Meclisi ve İl Daimi Encümeni başkanlıkları; özel kanunlarla ve Cumhurbaşkanlığı kararnameleriyle kurulan ve aslî görevlerinin devamı niteliğinde olmayan çeşitli kurul, komisyon, heyet ve jüri çalışmaları; Üniversiteler, Akademiler, Türkiye ve Orta - Doğu Amme İdaresi Enstitüsü ve Özel kanunlarla ve Cumhurbaşkanlığı kararnameleriyle kurulan araştırma kurumları tarafından idareyle ilgili olarak yapılan inceleme ve araştırma çalışmalarına katılanlar için yapılan için özel kanunlarınca gösterilen veya bu kanunlara dayanılarak tespit edilen ücretlerin ödenmesi yasak kapsamı dışındadır.

Memurların genel haklarını üç kümede toplamak mümkündür. Birinci kümedeki haklar, memurun, memurluk statüsü dolayısıyla sahip olduğu haklardır (güvence hakkı, istifa hakkı gibi). İkinci kümedekiler, vatandaşlara tanınan hakların bir tekrarıdır (şikâyet ve dava açma hakkı gibi). Üçüncü kümedeki haklar ise vatandaşlara tanınana hakların kısıtlanmış biçimleridir (seçme ve seçilme hakkı gibi).

Evet, memurların kurumları tarafından kendilerine uygulanan idari eylem ve işlemlerden dolayı dava açma hakkı vardır. Memurların dava açma hakkı, Anayasa’nın 36. maddesinde düzenlenen hak arama hürriyeti ile de vatandaşlarınki gibi anayasal güvenceye alınmıştır. Yasa ile memurlara, kurumlarıyla ilgili resmî ve şahsi işlerinden dolayı müracaat, amirleri ya da kurumları tarafından kendilerine uygulanan idari eylem ve işlemlerden dolayı şikâyet hakları tanınmıştır. Yasa’nın belirlediği esaslar ve maddenin buyruğu çerçevesinde, 1982 yılında Başbakanlık tarafından Devlet Memurlarının Şikâyet ve Müracaatları Hakkında Yönetmelik çıkarılmıştır. Memurların müracaat ve şikâyetleri, ilgili Yasa hükmü ve buna bağlı olarak ilgili yönetmelik çerçevesinde yürütülmek zorundadır.