Küreselleşme sürecinde sermaye ve kent ilişkisi
önemli hale gelmiştir. Küresel sermaye, sermaye birikimi
için kendine uygun mekânları seçerek, buraların
büyümesine, önem kazanmasına ve hatta küresel akışlarla
birlikte, kendisi de küreselleşen bir kent formunun
oluşumuna katkıda bulunmaktadır. Bu süreçten sadece
bazı kentler etkilenmektedir. Bunlar küresel akışların
merkezileştiği daha önemli pozisyonlara kavuşabilen
kentler olarak küresel kent olarak isimlendirilmektedir.

Kent çalışmalarında en önemli sorulardan biri
şudur: Kent hiyerarşisinin sınıflandırılması ve kent sistemi
organizasyonunun oluşumu ulus-devlet merkezli faktörler
tarafından mı? Yoksa ulus-devlet ötesi faktörler tarafından
mı belirlenmektedir? Bu soruyu cevaplayan üç ana
yaklaşım mevcuttur:
• Ulus-Devlet Temelli ve Sınırlı Kent Süreci
Görüşü: “Devletleştirilmiş Kent”
• Radikal Kent Ekonomi Politiği ve Yeni Kent
Sosyolojisi Yaklaşımı: “Uluslararası Kapitalist
Kent”
• Küresel Sermaye Temelli Kent Süreci Görüşü:
“Küresel Kent”

Küreselleşme sermaye, meta ve enformasyon
akışının yerel, ulusal ve bölgesel mekânsal sınırların
ötesine geçerek, dünya düzeyinde işlemesini ifade
etmektedir.

Küresel kent kavramının uzun tarihi bir geçmişe
sahip olmasına rağmen, kent çalışmalarında esas kavram
olarak dikkate alınması 1980’lerin başında sürekli krizleri
teşvik eden küresel kapitalizmin yeniden yapılanmasını
anlama ve yorumlama girişimlerinin bulunduğu bağlamda
gerçekleşmiştir. Bu tartışmalara birçok akademiysen
katılmıştır ancak John Friedmann ve Saskie Sassen bu
tartışmalarda daha etkili olmuştur. Bu kuramcıların
çalışmaları küreselleşme ve küresel kent kavramı için
temel referans haline gelmiştir.

Küresel kentlerin otaya çıkmasına ve gelişmesine
yönelik iki farklı görüş bulunmaktadır. Bu görüşlerden;
• İlki küresel kentin tarihsel süreç içinde eskiden
bu yana devam eden bir oluşum olduğunu
savururken,
• Diğeri ise küresel kentin oluşumunu 1970’li
yıllara, yani kapitalizmin yeniden yapılanma
sürecine dayandırır.

Kent çalışmacıları küresel şehirlerin çok eski bir
olgu olduğu konusunda ısrar etmektedirler. Bu duruş Janet
AbuLughod, Anthony D. King, Michael Timberlake ve
Christopher Chase-Dunn gibi dünya kentleri
araştırmacıları tarafından üretilen çalışmalarda güçlü bir
şekilde ifade edilmiştir. Bu araştırmacılar, dünya kenti
oluşum süreçlerine mukabil uzun süreli yapısal ve tarihi
kökenleri sistematik olarak analiz etmişlerdir. Bu
araştırmacılar şehirlerin kapitalist endüstrileşme tarihi
süresi boyunca ve öncesinde büyük ölçekli ekonomik
sistemler içinde düğüm noktaları olarak hizmet ettiğini
kanıtlamışlardır.

Fordizm sonrası (Post-Fordizm) küresel sermaye
birikimi süreci içinde esnek üretim olgusu üç sektörde
ortaya çıkmıştır. Bunlar;
• Yeniden canlanmış el sanatları üretimi,
• İleri teknoloji endüstrileri ve gelişmiş üreticiler
ile
• Finans hizmetleridir.

Dünya kenti (The World City) kavramını ilk
olarak İskoçyalı kent çalışmacısı Patrick Geddes Cities in
Evolution (Evrim içinde Kentler) (1915) isimli kitabında
dönemin büyük metropoliten alanlarını tanımlamak için
kullanmış ve dünya kentlerinin merkezi ekonomik
fonksiyonları üzerinde durmuştur.

Günümüzdeki anlamıyla dünya kenti kavramını
kullanan ünlü plancı Peter Hall’dır.

Peter Hall’agöre (1996) dünya kentleri aşağıda
sıralanan alanlarda altı temel fonksiyonun bir yerde
toplandığı mekânlardır. Bunlar;
• Nüfus yoğunluğu,
• Merkezileşmiş politik güç,
• Ticaret,
• Finans,
• Taşımacılık ve
• Hizmettir.

Peter Hall dünya kentlerini birincil olarak,
uluslararası konulara ilişkin (ulusal çıkarlar doğrultusunda) işletme ve yönetim direktiflerinin verildiği
ulusal merkezler olarak tasavvur etmiştir.

Robert Cohen’in 1981 yılı çalışması Amerika
Birleşik Devletleri’nde küresel kentler araştırmalarına
başlangıç noktasını oluşturmuş ve bu alanda diğer
araştırmacıların sıklıkla referans verdiği temel
kaynaklardan biri haline gelmiştir.

Cohen’in dünya kentleri olarak tanımladığı
kentlerin ortak özelliği şunlardır: bu kentler, ticari
faaliyetlerle ilgili karar verme ve şirket stratejilerinin
biçimlendirildiği uluslararası merkezler olarak görev
yapmaktadır.

Cohen’ e göre gerçek dünya kenti uluslararası
ticaret kurumlarının büyük bir bölümünü içinde barındıran
mekânlardır.

Bir şehrin uluslararası ticari faaliyetlerin merkezi
olması için Cohen tarafından kullanılan kıstaslar şunlardır:
• Çokuluslu şirketlerin genel merkezlerinin hangi
şehirde olduğu,
• Uluslararası bankacılık ve
• Stratejik şirket hizmetleri.

Friedmann ve Wolff’a göre, dünya kentleri ulusal
ekonomilerden ziyade günümüz küresel kapitalist
gelişiminin motorlarıdır. Onlara göre dünya şehri 1970
sonrası kapitalizm ile ortaya çıkan yeni uluslararası iş
bölümü içinde küresel kontrol ve denetim merkezlerinin
yeni bir çeşidini temsil etmektedir

“Dünya kenti hipotezi” (Th World City
Hypothesis) ile literatürde ün kazanan Friedmann, dünya
kentlerinin yedi özelliğine vurgu yapmıştır:
1. Kentin dünya ekonomisi ile bütünleşme düzeyi
ve formu ve emeğin yeni mekansal dağılımı
sürecinde kente yüklenen fonksiyonlar, kentin
içinde ortaya çıkan yapısal değişikliklerle
olmaktadır.
2. Yeni mekânsal organizasyonda, üretim ve
pazarın eklemlenebilmesinde, küresel sermaye
anahtar dünya kentlerini düğüm noktaları olarak
kullanmaktadır. Böylece dünya kentleri arasında
karmaşık mekânsal bir hiyerarşi ortaya
çıkmaktadır.
3. Dünya kentlerinin küresel kontrol fonksiyonu
direk olarak, bu kentlerin üretim sektörü ve
istihdam yapısı ve dinamikleri tarafından
yansıtılır.
4. Dünya kentleri uluslararası sermayenin
yoğunlaştığı ve biriktiği önemli merkezlerdir.
5. Dünya kentleri iç göçün ve/veya dış göçün
yöneldiği önemli çekim merkezleridir.
6. Dünya kentleri, mekânsal ve sınıfsal
kutuplaşmalar gibi endüstriyel kapitalizmin ana
karşıtlıklarını içinde barındırır.
7. Dünya kentlerinin büyümesi, hükümetin mali
kapasitesini aşan sosyal maliyetler yaratmaktadır.

Friedmann çalışmasında dünya kentlerini şu
şekilde tanımlamıştır: günümüz dünya kentleri
kapitalizminin “organizasyon nodülleri”, bölgesel, ulusal
ve küresel meta akışının “eklemleyicisi” ve küresel
sermaye birikimi mekânı içinde “düğüm noktası” olarak
işlemektedir.

Sassen dünya kenti kavramı yerine küresel kent
kavramını tercih etme sebebini şu şekilde açıklamaktadır:
iki kavram arasındaki farklılık, genellik ve tarihsel
özgüllük düzeyindir. Dünya kenti kavramı kendine
atfedilen bir zamansızlık içerirken (her tarihsel dönem için
kullanılmakta), küresel kent kavramı belirli bir
sosyomekânsal tarihsel döneme işaret etmektedir Sassen’e
göre küresel kentlerin ayırıcı anahtar özelliği, küresel
kentlerin küresel ekonomik sistemin üretimini
sağlamasıdır.

  1991’de yayımladığı “Küresel Kent: New York,
Londra ve Tokyo (The Global City: New York, Londra,
Tokyo) adlı kitabında Sassen, küreselleşmeyle birlikte
1980’lerle gelişen ve yeni bir sürece giren dünya
ekonomisinin büyük kentler ile olan etkileşimini ve söz
konusu kentlerde ortaya çıkan değişimi gözlemleyerek
yeni bir kent tipinin oluştuğunu savunmuştur

Sassen’in “Küresel Kent: New York, Londra ve
Tokyo (The Global City: New York, Londra, Tokyo)
kitabında önde gelen küresel kentlere verdiği örnek
kentler: New York, Londra ve Tokyo’dur.

Sassen küresel kentleri, şirket hizmet
kompleksleri ve finans merkezleri olarak tanımlamıştır.
Sassen bu şehirlere yeni stratejik bir rol tayin etmiştir. Bu
yeni stratejik rol şudur: hukuk, bankacılık, muhasebecilik,
reklamcılık, sigortacılık, danışmanlık sektörlerinde faaliyet yürüten ileri derecede gelişmiş üretim yapan ve
finansal hizmet endüstrileri için en önemli merkezlerdir.

  Sassen araştırmalarında, reklamcılık,
muhasebecilik, sigortacılık, bankacılık/finans ve hukuk
sektörlerinde faaliyet yürüten hizmet firmalarını küresel
kentlerin sıralanması için kullanmıştır.

Geçmişin uluslararası ticaret ve bankacılık
merkezleri olmalarının ötesinde küresel kentlerin dört yeni
işlevi vardır:
• Bu kentler, dünya ekonomisinin yeni
örgütlenmesi içinde çok yoğun komuta
merkezleri haline gelmişlerdir.
• Finans ve uzmanlaşmış hizmet şirketleri için kilit
yerleşimler olmuşlardır.
• Önde gelen sektörlerde yeniliklerin üretimini de
içeren üretim merkezleridir.
• Üretilen ürünlerin ve yeniliklerin piyasalarıdır.

Fuat Ercan küresel kentlerin gelişimini emeksermaye
ilişkisi çerçevesinde analiz ederek, küresel
kentlerin oluşumunda özellikle sermaye birikiminin
belirleyici rol oynadığını vurgulamaktadır. Ercan’a göre,
üretim sonucunda yaratılan değerlerin meta biçimine
dönüştürülme zorunluluğu ve sermayenin
uluslararasılaşması dünya ölçeğinde işleyen bir trafik
yaratmaktadır.

Ercan, küresel kenti, ortaya çıkan bu meta
akışlarının kontrol edildiği mekânlar olarak
tanımlamaktadır. Başka bir ifadeyle, Ercan için küresel
kent dünya ölçeğinde hacim ve hız olarak artan trafiğin
kontrol edildiği mekânlardır.

Taylor, öncü dünya kentleri (leading world cities)
olarak nitelendirdiği küresel kentleri iki yönüyle
tanımlamaktadır:
• Dünya kentleri hizmet sektörlerinin
merkezleridir. Bu anlamda Sassen ile hemfikirdir.
• Aynı zamanda küresel düzlemde işleyen ağları
birbirine bağlayan birer düğüm noktalarıdır.

Küresel kent ağı modeli, bütün kentlerin ağlar
üzerinde birer düğüm (node) noktası olduklarını, daha da
önemlisi kentler arasında hiyerarşik bir yapıdan çok yatay
ve bağımlılık ilişkilerinin var olduğunu savunmaktadır.
Küresel kent ağı, tipik olarak düğümler (nodes) ve
bağlanırlık (connectivity) meydana gelmektedir. Küresel
kent ağının birbirine eklemlendiği düğüm noktaları
kentlerdir. Dolayısıyla kentlerin önemini belirleyen
onların küresel ağ bağlanırlığı düzeyidir.
Bağlanırlığı ise bir kent ile diğer bütün kentler arasındaki
akış olarak tanımlamak mümkündür. Küresel kent ağı
birçok ağdan meydana gelmektedir. Ağ içinde bir
düğümün en iyi ölçümlerinden birisi onun bağlanırlığıdır.
Bir kentin, küresel kent ağı içinde diğer bütün kentlerle
birbirine bağlanabilme derecesi ise o kentin “küresel ağ
bağlanırlığı” olarak tanımlanmaktadır.

İki farklı dünya/küresel kent ölçümü vardır.
Bunlar;
• Dünya kenti hiyerarşisi ölçümleri ile
• Küresel kent ağı ve bağlanırlığı ölçümleridir.
 

Küresel kent tartışmalarında küreselleşmenin
siyasetine değil küreselleşmenin ekonomisine; kent
siyasetine değil kent ekonomisine öncelik verilmektedir.
Küresel kent kuramları, küreselleşme ve kentlerin
küreselleşmesini süreçler olarak ele almaktadır. Oysa
küreselleşme ve kentlerin küreselleşmesi süreçler olduğu
kadar aynı zamanda projelerdir.
Çoğu küresel kent araştırmaları, küresel Kuzey de
yapılmakta (Kuzey Amerika, Kuzey Avrupa ve Doğu
Asya); çoğu küresel kent araştırmacıları, küresel Kuzey
ülkelerinde olan üniversitelerde çalışmakta ve çoğu
küresel kent, küresel kuzeyde yer almaktadır. Dolayısıyla
küresel kent kuramı, küresel Kuzey’in yapısal dönüşüm ve
yeniden yapılanmaları temel alınarak oluşturulmuştur ve
gerçekte küresel Kuzeyin gerçeklerini yansıtmaktadır.
Dolayısıyla küresel kent sisteminin temel haritaları,
günümüz küresel ekonomisi içinde gücün simgeleri,
merkeziyetçilik ve dışlama olarak anlaşılmalıdır. Birçok
kent araştırmacısı küresel kent kuramının, dünya sistemi
merkez ülkeleri dışındaki çevre ülkeleri kent gelişimimin
küreselleşme sürecini araştırmaya değer bulmamıştır

Küresel kentlerin evrimsel yörüngeleri, sırasıyla
• Ulusal ve yerel özgül kurumsal düzenleme,
• Hukuki çerçeve ve
• Sosyo-politik mücadeleler tarafından
biçimlendirilmektedir.

Küresel kent oluşumu sürecinde yerel ön şartların
sağlanmasında rolü olan ulusal, bölgesel ve/ veya yerel
devlet yetkilileri, ulus-ötesi şirket elitleri ve yerel mal
sahipleri veya kiralayıcılarından oluşan büyüme yönelimli
politik ittifakların önemli rol oynadığının altı
çizilmektedir.

Zukin büyük projelerin analiz çerçevesini
oluşturmak için iki kavram kullanmıştır:
• Anadili/yerli (Vernacular): Günlük hayatın
meydanları,
• Peyzaj (Lanscape) sermaye ve devlet kurumları
tarafından egemen olan gücün mekanları.

Takashi Machimura (1992) çalışmasında,
Tokyo’nun küresel kent olmasında rol oynayan heterojen
büyüme koalisyonundan bahsetmektedir. Ona göre,
Tokyo’nun küresel kent olmasında bu koalisyon büyük rol
oynamıştır. Bu heterojen koalisyon şunlardan
oluşmaktadır:
• Hem yerel hem de ulusal hükümet birimleri,
• Çeşitli sermaye fraksiyonları (ulusötesi şirketler,
emlak şirketleri, arazi sahipleri) ve
• Diğer çıkar grupları.

Dünya/küresel kent meselesi Türkiye’de 1990’lı
yıllardan sonra tartışılmaya başlanmıştır. 1992’de Çağlar
Keyder tarafından gündeme getirilmiştir. 1992 yılında
İstanbul Dergisi, küreselleşme olgusunu kent gündeminin
önemli bir başlığı olarak ele almıştır. Bu tarihten itibaren
kentleşme konusunda çalışan birçok akademisyen
İstanbul’un küresel kent olup olmadığı konusunda
değerlendirmelerde bulunmuşlardır.

Ayşe Öncü (1992) İstanbul’u Nasıl Anlamalı
makalesinde, “bence İstanbul kimliğini aramıyor, buldu.
İstanbul global bir kent olarak tanımlıyor kendini artık”
demiştir. Öncü’ye göre, İstanbul 1980’lerin resmi söylem
içinde hapsolmuş kimliğinden kurtularak, kendi adına var
olabilmesini mümkün kılarak küresel kent kimliğini
bulmuştur.

Yeni küresel ekonomide Türkiye’nin
kalkınmasının İstanbul’dan geçtiği ve İstanbul’da
küreselleşme adına yapılacak yatırımların Türkiye’nin
geleceğini de yakından ilgilendireceğini belirtmektedir.
Keyder’e göre, küreselleşmeyle birlikte İstanbul’da kısa
süre içinde çok ciddi dönüşümler gerçekleşebilir ve bu
dönüşüm doğru yönlendirildiğinde kente önemli kaynaklar
sağlayarak İstanbul’un statüsünün yükselmesine katkıda
bulunulabilecektir. Keyder bazı kentlerin küreselleşme
sürecinden önce de dünya kentleri olarak varlıklarını
sürdürdüklerini ve İstanbul’un da bu şehirlerden biri
olduğunun altını çizmektedir.

Fuat Ercan’a (1996) göre, İstanbul küresel kent
olmaktan çok uluslararasılaşan bir kenttir. Ercan, küresel
kentleri komuta ve koordinasyon merkezleri olarak
kavramsallaştırırken, uluslararası kentleri ise güç
merkezleri olmadan ziyade, güç trafiğinin içinden geçtiği
kentler olarak tanımlamıştır. Ercan, “sermaye birikiminin
yeterince gelişmediği ya da daha çok gelişmemiş bir
finansal piyasada faiz getirisi üzerinde yoğunlaştığı bir
ekonomide İstanbul’un kontrol merkezi olma yönündeki
bir beklenti, pek fazla gerçekçi görünmemekte” der.

Mübeccel Kıray İstanbul’u şu şekilde
değerlendirmektedir: “İstanbul, çok büyük tarihi olan bir
şehir, büyük çekiciliği, doğası olan şehir, fakat metropol
olmak için gerekli insan yapısı yok; böyle bir temel yok”
demektedir. Kıray İstanbul’un küresel bir metropol
olabilmesini tarihsel sürece gönderme yaparak değil
maddi altyapıya gönderme yaparak değerlendirmektedir.
Ona göre, İstanbul’un küresel bir metropol olabilmesi için
maddi altyapıya gereksinimi vardır ve bu mevcut değildir.

Küresel kent bağlanırlığına göre ilk 50 kent
içinde 22 Avrupa kenti bulunmaktadır. Dikkati çeken
öncelikli unsur, bu sıralamada 14. olarak yer alan
İstanbul’un hizmet hinterlandındaki geniş bir bölgede
başka bir kentin olmayışıdır. Avrupa kentleri arasında
İstanbul, muhasebecilik sektöründe 23’üncü, reklamcılık
sektöründe 14’üncü ve bankacılık/finans sektöründe ise
7’inci, olarak listeye girmesine rağmen sigortacılık, hukuk
ve yönetim danışmanlığı sektörlerinde listeye
girememektedir. 315 kent arasında İstanbul küresel kent
bağlanırlığı açısından 35’inci sıradadır. 315 kent arasında
İstanbul’daki hizmet sektöründe; muhasebecilikte 50’inci
reklamcılıkta 35’inci, bankacılık ve finansta 21’ci,
sigortacılıkta 108’inci, hukuk sektöründe 82’inci ve
yönetim danışmanlığı sektöründe 52’inci sırada yer
almıştır. İstanbul’un, yüksek bağlanırlık sahibi bir küresel
kent olarak 35. olduğu sıralamadaki konumu öncelikle,
bankacılık ve finans sektöründe sahip olduğu yüksek
bağlantıdan kaynaklanmaktadır denilebilir. İstanbul, bu
sektördeki bağlanırlık oranıyla Avrupa’daki birçok kenti
geride bırakarak 7’inci ve genel sıralamada 21’inci
olmuştur.

Taylor Batı Asya ve Kuzey Afrika kentlerine
odaklanmış ve 29 kenti değerlendirmiştir. Ancak
bunlardan ön plana çıkan 12’si üzerinde yoğunlaşmıştır.
Bölgede küresel kent bulunmamaktadır. En yüksek
sıralamaya sahip olan kent 35’inci olarak İstanbul’dur.