Bilgi sistemleri için, kullanım amaçları ve detaylı işlevleri bir kenara bırakıldığında, tanım olarak en yalın haliyle “bir veri kümesi üzerindeki sorgu-cevap sistemleridir” diyebiliriz. Böyle bir sistemde kullanılan veri coğrafi olarak referanslı olduğunda da bu sisteme coğrafi bilgi sistemi demekteyiz.

Coğrafi Bilgi Sistemlerini (CBS) oluşturan yapılar içerisinde arayüzler, sorgu fonksiyonları ve veri yönetim sistemleri, kullanıcının veriye ulaşımı konusunda önemli rol oynayan başlıca bileşenlerdir. Arayüzler, kullanıcıların sistemle iletişimini sağlayarak, bir veritabanı yönetim sistemi tarafından, yönetimi ve erişimi sağlanan verinin, sorgu fonksiyonları yardımıyla isteğe göre seçilebilmesini ve görüntülenmesini sağlar.

Tematik veri konumsal veritabanı içerisinde tanımlanan ve saklanan, genellikle tek katman içerisinde organize edilip sunumu yapılan, mantıksal olarak gruplanmış veridir.

Tematik sorgulama Veritabanında tablolar halinde bulunan öznitelik verilerinin, belirlediğimiz bir ölçütü veya ölçütleri karşılayanlarını ya da karşılamayanlarını belirleme işlemidir.

Doğrudan Sorgu (Direct Query): Kullanıcının doğrudan SQL ile ya da uygulama arayüzüyle (query builder) veriye etkileşimli bir şekilde ulaşımıdır. Sorgu sonucunda istenen veriler ayrıştırılarak bir altküme tablosunda, orijinal veri değiştirilmeden çıkarılırlar.

İşleme (Manipulation): Kullanıcının sorgulama sonucu orijinal veriyi silmesi, güncellemesi, veri eklemesi ya da sorgulamadan elde edilen sonuçlarla yeni konumsal nesne veya konumsal bilgi oluşturması işlemidir.

Query Builder: Öznitelik tablolarında yer alan konumsal ya da konumsal olmayan nesnelerin seçimi ve sorgusu için kullanılan kolaylaştırıcı bir arayüzdür.

Karşılaştırma operatörleri, bir ifadeyi başka bir ifadeyle kıyaslamak için kullanılır. Bu operatörler sadece aritmetiksel ifadeler için değil aynı zamanda metin tipi ve diğer tiplerdeki verilerin kıyaslanmasında da kullanılır. Metin tipi verilerin karşılaştırılmasında büyüktür ya da küçüktür gibi operatörler, metindeki harf dizininin alfabetik sıralamasına göre hareket ederler. Sorgu oluşturmada en yaygın kullanılan karşılaştırma operatörleri Tablo 7.1’de gösterilmiştir. SQL’in bütün karşılaştırma operatörleri CBS yazılımlarındaki sorgu oluşturucu arayüzlerde çalışmayabilmekte ya da bazılarında çalışırken bazılarında çalışmayabilmektedir. Kullandığınız yazılımın sorgu oluşturucusunun (veritabanının) hangi operatörleri desteklediği ya da hangi koşullarda desteklediği genellikle yazılımınızın yardım (help) dosyalarında açıklanmaktadır. Çizelgede kırmızıyla gösterilen [NOT] ifadesi, başına gelebildiği operatörün anlamını ve kullanımını zıt yönde değiştirmektedir (S:148, Tablo 7.1 görülmelidir).

Bu operatör konumsal nesne tablosunda belirtilen ölçütün bulunduğu veri satırlarını seçmek için kullanılır. Resim 7.6’da verilen örnekte bina konumsal nesne tablosundan binaların yapı türüne göre yapılan sorgu görülmektedir. Seçilmiş konumsal nesneler, tabloda ve veri görünümünde açık mavi renkle işaretlenmektedir. Binaların yapılış türünün yer aldığı YAPI_TURU veri sütununda, BETONARME olan yapılar seçilmek istenmiştir. Bu seçim için kullanılan eşitlik operatörünü de içeren komut dizisi; SELECT * FROM bina WHERE [YAPI_TURU] = ‘BETONARME’; şeklinde olacaktır. Komut dizilimini incelersek tablo, alan adı ve ölçütün küçük ve büyük harflere duyarlı olarak yazıldığı görülecektir. Küçük ve büyük harfe duyarlı olarak kullandığınız ifade veritabanı yapısına ve CBS yazılımına göre değişiklik gösterebilir. Bazı sistemlerin (Türkçe karakter sorununa dikkat edildiği sürece) harf büyüklüğüne duyarlılığı olmayabilir.

Bu operatör konumsal nesne tablosunda, ölçüt olarak belirtilen verinin, bulunduğu satırların dışında kalan satırları seçmek için kullanılır. Örneğin, şekildeki bina konumsal nesne tablosundan, yapı türü betonarme olmayan yapıları seçmek için;

SELECT * FROM bina WHERE [YAPI_TURU] <> ‘BETONARME’; SQL komut dizisini kullanırız.

Türkçe anlamı içinde demek olan IN, konumsal nesne tablosunda bulunan verilerden, ölçüt olarak belirtilmiş liste halindeki verilerin bulunduğu satırları seçmek için kullanılır. Değerler sayısal, metin ya da tarih veri tipinde olabilir. Operatörün gerçekleştirdiği işlemin tersi de mümkündür. IN operatörünün başına, Türkçe değil ya da olmayan anlamında NOT mantık operatörü eklendiğinde (NOT IN), ölçüt olarak belirtilmiş liste halindeki verilerin bulunmadığı satırlar seçilir. Birden fazla veri değerinin varlığının sorgulanması ya da bu veri değerlerinin dışında kalan verilerin varlığının sorgulanması için kullanışlı bir operatördür.

LIKE operatörü bu iki karakterin birlikte kullanımı ile de sorgulama yapabilir. Örneğin, ilçe adının sondan 4üncü, 3üncü, ve 2inci harflerinin “ALA” olduğu, harf sayısını ve son harfini bilmediğimiz ilçeleri sorgulamak için; SELECT * FROM ilce WHERE [ILCE_ADI] LIKE ‘*ALA?’; SQL komut dizisi kullanılır. Bu ifade, ilce konumsal nesne tablosunda ILCE_ADI veri sütununda bulunan verilerden başlangıç harfleri ile son harfi arasında kalan bölümü ALA olan satırları seçerek gösterir.

Mantıksal operatörler, iki veya daha fazla koşulun belirtilmesine yardımcı olan ifadelerdir. Karmaşık koşullar ve sorgular mantıksal operatörler yardımıyla oluşturulur. Bu işlem tekil koşulları ve farklı öznitelik karşılaştırmalarını birbirlerine bağlayarak sağlar. Mantıksal operatörlerin çalışma prensibi Boole (Türkçe buul okunur) cebirine dayanır. Öznitelik sorgulamasında kullanılan mantık operatörleri AND (Türkçe ve anlamına gelir), OR (Türkçe veya anlamına gelir), XOR ve NOT’tır (Türkçe değil anlamına gelir).

Öznitelik verilerinin sorgulanmasında kullanılacak alt sorguları oluştururken dikkat edilmesi gereken bazı ilkeler vardır. Bunları sıralarsak;

• Alt sorgu parantez içine alınmalıdır.
• Alt sorgu karşılaştırma operatörünün sağında yer almalıdır.
• Alt sorgu kendi sonucunu manipüle edemez.

Örneğin, bir alt sorguda oluşturulan değerler, ORDER BY komutuyla sıralamaya sokulamaz.

Tek bir veri satırını sorgulayan operatöre alt sorguyla tek bir veri değeri gönderilmelidir.

• Eğer alt sorgu ana sorguya bulduğu veri değeri olarak NULL değeri ile dönüş yapıyorsa, ana sorgu hiçbir seçim yapamayacaktır. (Bu durum WHERE ifadesi ve standart karşılaştırma operatörleriyle birlikte çalışan yani bizim öznitelik verilerine bağlı sorgulamaları da kapsayan bir durumdur.)

Bölüm başından beri yapılan uygulamaların hepsi, yeni bir seçim yapma yöntemine bir örnektir. Herhangi bir konumsal nesne tablosu ya da katmanından bir seçim yapılmadığı sürece kullanacağımız seçim yöntemidir. Genelde yöntemin belirlendiği seçenek listelerinde saptanmış olarak gelir.

Yöntem önceden elde edilmiş seçim kümesine, sorgu sonucu seçilen kayıtların eklenmesi işlemini gerçekleştirir (Resim 7.46). Sorguların aynı konumsal nesne tablosunda yapılması gerekir. Eğer yalnızca öznitelik verilerine bağlı bir sorgulama yapılıyorsa aynı seçim sonucu mantık operatörlerinden OR kullanılarak tek sorguda elde edilebilir.

Yöntem, önceden elde edilmiş seçim kümesinden sorgu sonucu seçilen kayıtların çıkartılması işlemini gerçekleştirir (Resim 7.47). Benzer şekilde bu yöntemde de sorguların aynı konumsal nesne tablosunda yapılması gerekir. Eğer yalnızca öznitelik verilerine bağlı bir sorgulama yapılıyorsa aynı seçim sonucu mantık operatörlerinden AND NOT kullanılarak tek sorguda elde edilebilir.

Yöntem, tüm tablo kayıtlarından değil, önceden elde edilmiş seçim kümesi içinden sorgu işlemini gerçekleştirir (Resim 7.48). Eğer yalnızca öznitelik verilerine bağlı bir sorgulama yapılıyorsa aynı seçim sonucu mantık operatörlerinden AND kullanılarak tek sorguda elde edilebilir.

Yapılan sorgu sonucunun üzerinde ayrıca çalışılıp konumsal nesne tablosunda ve tematik gösteriminde düzenlemeler yapılmak isteniyorsa, sorgu sonucu ayrı bir katman olarak oluşturulabilir. Bu ayrı katman veritabanı içerisinde sorgu ile ilgili tablolarda saklanır. Sorgunun sonucu veritabanı tablosu olarak oluşturulur ve konumsal nesne tablosuyla nesne kimlik numarası üzerinden (OBJECT ID) ilişkilendirilir (Resim 7.51). Ayrıca sorgu sonucunu veritabanının dışına da katman olarak aktarabilirsiniz (export). Sorgu sonucu dışarı aktarıldığında, seçilen verilerin öznitelik, alan ve uzunluk bilgileri veritabanı dosyası (dbf), geometri, projeksiyon ve gösterim bilgileri şekil dosyası (shape file) içinde saklanacaktır. Bu ayrımdan sonra sorgu sonucu için detaylı tematik gösterim yapılabilir.

Tematik gösterim, çalıştığımız konumsal veritabanı verilerinin, kullanım amacına uygun anlaşılabilir şekilde görsel olarak düzenlenmesidir. Tematik gösterimi sorgulama için düşündüğümüzde, sorgulama sonucu oluşan konumsal nesne tablolarının ve görsel öğelerinin düzenlenmesi anlamı çıkmaktadır. Tablolarla ilgili düzenlemeler SQL yardımcı fonksiyonlarıyla yapılabildiği gibi, aynı sonuca coğrafi bilgi sistemleri yazılımlarının arayüzlerinde birkaç kolay işlemle de ulaşılabilmektedir. Örneğin, önceki örneklerde gerçekleştirdiğimiz sorgulamalarda, sorgu sonucu seçtiğimiz konumsal nesneler, konumsal nesnenin tipine göre (nokta, çizgi ya da poligon) o nesneyi oluşturan nokta, çizgi ya da çizgilerin açık mavi tonuyla renklendirilerek gösterilmiştir. Bu gösterimde değişiklik yapılabilir. Yapılan sorgu sonucu oluşan seçimin tersinin (switch selection) seçimi ve gösterimi de uygulanabilir (S:180, Resim 7.49).