LABORATUVAR HAYVANLARINI YETİŞTİRME VE SAĞLIĞI Dersi Deney Hayvanı Yetiştiriciliğinde Etik Düzenlemeler ve Kuralları soru cevapları:

Deney hayvanı, “hipotezi bilimsel kurallara göre kurulmuş bilimsel araştırmalarda ve biyolojik testlerde kullanılan hayvanlardır” şeklinde tanımlanabilir.

“İnsani Deneysel Tekniklerin İlkeleri (The principles of Humane Experimental Techniques)” isimli eserde ilk olarak öne sürülen ve İngilizce kelimelerin baş harflerinin belirtilmesi ile ortaya çıkan felsefe, 3R kuralı olarak bilinmektedir. Bu kelimeler, ilk ünitede de bahsedildiği gibi;
Replacement (yerine başkasını kullanma),
Reduction (sayısını azaltma),
Refinement (şiddetini azaltma), olarak sıralanabilir.

Ülkemizde deney hayvanlarının çalışmaları sırasında yukarıda bahsedilen ilkelerin modifiye edilmiş ve kendi dilimizde karşılık bulan şekli 4A kuralıdır. Bunlar;
• Az sayıda deney hayvanı kullanımı,
• Ağrısız-acısız deney protokolü,
• Alternatif araştırma olanaklarını araştırmak,
• Ahlak ve bilimsel yönteme sahip araştırmacı, şeklinde söylenebilir.

Kişinin yaşamını, sağlığını, vücut bütünlüğünü tehdit eden, kişilerin bedensel, fiziksel ya da psikolojik bir hastalığını, eksikliğini teşhis ve tedavi etmek ya da hafifletmek veya böyle bir rahatsızlığı önlemek ya da nüfus planlaması amacıyla gerçekleştirilen her türlü faaliyete invazif müdahale denir.

Temel olarak bu ilkede, deney hayvanı yerine daha basit yapılı canlılardan faydalanılması önerilmektedir. Russel ve Burch’ün yapmış oldukları çalışmalarında bu kuralın karşılığı “bilinci yerinde canlı omurgalıların kullanıldığı metotların yerine geçebilecek hissiz materyallerin kullanımı”dır.

Bazı deneylerde omurgalı deney hayvanlarının yerine daha az gelişmiş olan canlıların kullanımı söz konusudur. Az gelişmiş canlıların (mikroorganizmalar, böcekler, bitkiler, mayalar ve solucanlar gibi) bu özelliklerinden dolayı daha az acı çekecekleri düşünülerek araştırmada onların kullanılması tercih edilebilir.

Örneğin karsinojenez araştırmalarında sıklıkla kullanılan AMES testinde Salmonella typhimurium bakterileri rutin
olarak kullanılmaktadır.

Karsinojenez, kanser oluşması, normal hücrelerden kanserli hücrelerin meydana gelmesi anlamında kullanılan bir terimdir

“in vitro”, laboratuvar ortamında ya da yapay koşullar altında, deney hayvanı kullanılmadan, gerçekleştirilen işlem ya da deneysel çalışma anlamı taşıyan, Latince kökenli bir kelimedir.

Hayvan deneylerinde etik kurallar bu derece dikkate alınırken, çalışmalarda gönüllülerin kullanımı ile ilgili etik ve
pratik problemler oldukça fazladır. Denek sayısının yetersizliği ve örnek sayısının az olması bu yöntemin olumsuz yönlerinden bir diğeridir.

Hayvan deneyleri kuduz, çocuk felci, kabakulak, kızamıkçık ve tüberküloz gibi hastalıklara karşı aşılar geliştirilmesine yardımcı olurlar.
Antibiyotikler, AIDS ilaçları, insülin ve kanser tedavileri hayvan testlerine bağlıdır. Diğer test metotları yeterince gelişmiş değildir.
Bilim adamları laboratuvar hayvanları ile insanlar arasında test faktörleri yönünden fark olmadığına inanırlar.
Hayvanlarda gerçekleştirilen ameliyatlar organ transplantasyonu ve açık kalp cerrahi tekniklerinin gelişmesine yardımcı olur.

HADMEK, Hayvan Deneyleri Merkezi etik kurulunu ifade eden kısaltmadır ve ülkemizde gerçekleştirilen hayvan deneyleri ile ilgili yapılan çalışmaların yönetmeliklere uygun yürütülmesini sağlayarak kontrolünü yapar. Aynı zamanda her ilde hayvanlar üzerinde yapılacak olan çalışmaların etik kurallara uygun gerçekleştirilmesi amacı ile
araştırmacıların yapmış olduğu başvuruları değerlendiren Hayvan Deneyleri Merkezi Etik Kurulların (HADYEK) denetlenmesinden sorumludur.

Genel anlamda görevleri hayvan deneylerinin ülkemizde “Hayvan Deneyleri Etik Kurullarının Çalışma Usul ve Esaslarına Dair Yönetmelik” ile belirlenen esaslara göre yapılmasını sağlamak olan HADMEK’in görevleri şöyle sıralanabilir;
• Yapılacak deneysel çalışmalarda hayvanların kullanılmasına dair etik çalışma prensiplerini belirlemek.
• Hayvan Deneyleri Yerel Etik Kurullarının (HADYEK) kuruluş yönergelerini kontrol ederek onaylamak ya da çalışma esaslarına uygunsuzluk tespiti olması halinde de bu kurulları feshetmek.
• HADYEK’lerin mevcut olan yönetmelik hükümlerine göre çalışıp çalışmadığını denetlemek ve her yıl sonu hazırlanmış olan yıllık raporlarını değerlendirmek.
• HADYEK’lerin hizmet verdiği üretici ve kullanıcı kurum ve kuruluşlardaki deney şartlarını ve laboratuvarları yasalar ve yönetmelikler çerçevesinde denetlemek.
• Var olan yönetmeliğe aykırı olarak deney hayvanı kullanılmasını engellemek amacıyla gerekli adli girişimlerde bulunmak.
• Yerel etik kurulların, araştırmacıların önerdiği çalışmalar ile ilgili aldığı kararlara yapılan itirazları değerlendirmek. Değerlendirme sonucunda gerekli görülmesi halinde dosyaları yeniden incelemek üzere gerekçeleri ile birlikte ilgili HADYEK’e geri göndermek.
• HADYEK’lerin deney hayvanı kullanımı ve bakımı ile ilgili tüm personele yönelik gerçekleştirilen eğitim programlarının usul ve esaslarını belirlemek ve denetlemek. Deney hayvanı kullanım sertifikalarının denkliklerini
değerlendirmektir

HADYEK üyelerinin taşıması gereken asgari özellikler aşağıda belirtildiği şekilde olmalıdır;
• Deney hayvanı ünitelerinde, deney hayvanı kullanım sertifikasına sahip, tam zamanlı olarak ilgili birimde çalışan, deney hayvanı üretim ve bakımından sorumlu ve hayvan deneyleri konusunda en az 1 yıl deneyimli bir veteriner hekim,
• İlgili kurum veya kuruluş içerisinde hayvan deneyleri ile çalışma yapan birimlerden birer adet temsilci üye,
• Kendisi ve birinci derece yakınları, hayvanlar üzerinde deneysel çalışma yapmayan ve kuruluş ile çıkar ilişkisi olmayan Türkiye Cumhuriyeti vatandaşı bir kişi,
• Kurum veya kuruluş ile çıkar ilişkisi olmayan sivil toplum kuruluşuna üye Türkiye Cumhuriyeti vatandaşı bir kişi bulunması gerekir.

HADYEK en az beş, en fazla yirmi bir üyeden oluşur.

HADYEK’in Görevleri Tarım ve Orman Bakanlığı’nın ilgili yönetmeliğine bağlı olarak belirlenen merkezi etik kurulların görevleri şunlardır:
• HADMEK’in belirlediği etik ilkeler ve iyi laboratuvar uygulamaları çerçevesinde kendi çalışma usul ve esasları hakkında yönerge hazırlamak.
• Deney hayvanları üzerinde yapılacak tüm işlemlerin etik yönden kabul edilebilir sınırlarını belirleyerek yapılacak işlemlere ilişkin protokolleri onaylamak veya uygun olmayanları gerekçeli olarak reddetmek.
• Deney hayvanı ünitesinde kullanılan hayvanların, deney süresince başvuruda belirtilen protokollere göre 3R ilkelerine ve etik kurallara uygun olarak sürdürülmesini denetlemek, bu amaçla gerekli düzenlemeleri yapmak.
• Deney hayvanı kullanılarak elde edilenlerle aynı prosedürleri kapsayan alternatif yöntemlerin geliştirilmesine ve doğrulanmasına katkıda bulunarak, araştırmayı teşvik edecek uygulamalar yapmak.
• Deney hayvanları üzerinde yapılacak işlemlerin onaylanmış protokole uygun olarak yapılmasını sağlamak, gerektiğinde sonlandırmasına karar vermek.
• Deney hayvanlarıyla çalışacak personelin gerekli eğitimi almasını sağlamak ve deney hayvanı kullanım sertifikası bulunması şartıyla hayvan deneyleri yapılmasına izin vermek. Bu amaçla gerektiğinde sertifika programları düzenlemek. Sertifika eğitim programını otuz gün önce HADMEK’e bildirmek. Eğitim sonunda başarılı olan kursiyerler ile ilgili bilgileri HADMEK’e bildirmek.
• Deney hayvanlarının üretim, yetiştirme, barındırma ve nakil şartları ile deneylerin yapıldığı laboratuvar şartlarının ve donanımın etik yönden uygun olup olmadığını denetlemek.
• Deney hayvanı kullanımı ile ilgili olarak yıllık istatistiksel veri tabloları ile faaliyet raporunu hazırlayıp HADMEK’e sunmak.
• Deneysel çalışmalar sonunda oluşan kimyasal, tıbbi vs. atıkların ilgili kanun gereğince ortadan kaldırılmasını sağlamak.

Deney hayvanları kullanımı sertifika programının hedef kitlesinde yer alan kişiler;
• Araştırıcılar,
• Deney hayvanları biriminde çalışacak Hayvan teknisyeni/ teknikerleri,
• Deney hayvanları biriminde hayvan bakıcısı olarak çalışan personel olarak 3 grupta toplanmaktadır.

Sertifika programlarının içeriğinde yer alan konu başlıklarını aşağıdaki gibi sıralayabiliriz:
• Deney Hayvanları Mevzuatı,
• Deney hayvanlarının anatomisi, fizyolojisi, histolojisi ve biyokimyası,
• Hayvan deneyleri etiği,
• Hayvan refahı ve davranış özellikleri,
• Temel laboratuvar güvenliği ve temizliği,
• Deney hayvanlarının üretimi,
• Deney hayvanlarının beslenmesi,
• Hayvan hastalıkları,
• İş sağlığı ve güvenliği,
• İlaç verme ve enjeksiyon teknikleri,
• Tutuş teknikleri,
• Kan ve örnek alma teknikleri,
• Anestezi – ötenazi teknikleri.

Deney Hayvanları Üzerinde Yapılacak İşlemler: Formun bu kısmında, hayvanlar üzerinde yapılacak tüm işlemler, sırası ile ayrıntılı bir şekilde belirtilerek sonuçların değerlendirilmesi sırasında kullanılacak değerlendirme yöntemleri belirtilmelidir.

Deney Hayvanlarının Temin Edileceği Yer: Çalışmalarda kullanılacak deney hayvanlarının üretim ve tedarik edilebileceği kurum ya da işletmeler yönetmeliklerle belirlenmiştir. Haliyle araştırmacılar bu birimlerin dışında
kalan yerlerden deney hayvanı sağlayamazlar. Araştırma başvurusunda hayvanların tedarik edileceği birim belirtilmelidir. 

Deney hayvanlarının deneysel ve bilimsel amaçlar ile kullanılabilecekleri çalışma konularını da aşağıdaki başlıklar halinde özetleyebiliriz.
• Canlıların sağlığı ile ilgili konularda mevcut bozukluk (anomalilerin) ya da hastalıkların önlenmesi
• Canlı sağlığı ile ilgili mevcut problemlerin tanısının konularak tedavisi ile ilgili süreçlerin belirlenmesi
• Canlılarda gözlemlenen hastalıkların tedavisinde kullanılan ilaçların canlılar üzerinde meydana getirdiği olumlu/olumsuz etkilerin meydana geliş mekanizmalarının araştırılması
• Canlı vücudunda meydana gelen fizyolojik, biyokimyasal ve davranışsal değişikliklerin araştırılması
• Çevresel kirleticilerin canlı üzerinde meydana getirdiği etkilerden yola çıkarak, çevre kirliliğini önlemede ortaya atılan yeni stratejilerin çevre-canlı etkileşimi ile araştırılması
• Canlılar üzerinde yapılan deneyleri yeni araştırmacılara aktarmak, mevcut teknikler ile ilgili bilgilerin genç araştırmacılara aktarılması, onları pratiklerinin arttırılması ile ilgili eğitsel faaliyetler
• Pek çok bilimsel ve adli vakaların aydınlatılması amacı ile yapılan birçok araştırmada deney hayvanlarının kullanımına ihtiyaç duyulmaktadır.