Maliyet sisteminin oluşturulmasında esas alınan
temel etken işletmenin üretim tarzıdır. İşletmeler,
maliyetlerini hesaplarken, üretim tarzı esasında ya safha
maliyeti ya da sipariş maliyeti yöntemlerinden birini
seçmek durumundadır. Bazı durumlarda safha ve sipariş
maliyeti yöntemlerinin bir arada kullanıldığı; karma
maliyet yönteminin de kullanılması söz konusudur.
Yöntemin seçiminden sonra işletmenin, maliyetleri fiili
(gerçekleşmiş), tahmini veya standart tutarlardan
hangisine göre hesaplayacağına karar vermesi gerekir. Son
olarak, katlanılan maliyetlerin tamamının mı, yoksa bir
kısmının mı maliyet hesaplamasında göz önünde
bulundurulacağı kararının alınması gerekir. İşletmeler bu
seçimlerini yaparken öncelikle üretim tarzlarını, daha
sonra ihtiyaç duydukları maliyet bilgisini göz önünde
bulundururlar.

Maliyet hesaplama sisteminden beklenen yararın
sağlanabilmesi için işletmeye uygun maliyet hesaplama
sisteminin oluşturulması gerekmektedir. İşletmeler maliyet
hesaplama sistemlerini oluştururken şu etkenleri göz
önünde bulundurmalıdırlar:
• Üretim tarzı ve üretilen ürünün cinsi
• Üretim teknolojisi
• Örgüt yapısı
• İşletmenin büyüklüğü
• Rekabet ortamı
• Yasa ve diğer düzenlemeler
• İhtiyaç duyulan maliyet bilgisinin niteliği

İşletmeler yukarıda belirtilen etkenleri göz önünde
bulundurarak ihtiyaç duydukları maliyet bilgisini
üretebilirler. Bu bilgiler; çıktı ve üretim maliyet
raporlarının oluşturulmasında, bütçelerin hazırlanmasında,
nakit analizlerinin yapılmasında ve stratejik kararların
alınmasında kullanılır.

Geleneksel maliyet sisteminde maliyetler önce
yardımcı-hizmet üretim gider yerleri ile esas üretim gider
yerleri olmak üzere iki gider (maliyet) merkezinde
toplanır. Yardımcı – hizmet üretim gider yerlerinde
biriken maliyetler tek dağıtım anahtarı kullanılarak ilişkili
esas üretim gider yerlerine aktarılır. Esas üretim gider
yerlerinde gerçekleşen dolaysız ve dolaylı maliyetler ile
dağıtım yolu ile gelen maliyetler yine dağıtım anahtarları
yardımıyla üretilen mamul ve hizmetlere dağıtılarak
üretim maliyetleri belirlenmektedir.

Maliyet merkezleri, maliyet ve sorumluluk
merkezleri şeklinde de ifade edilen gider yerleri, giderlerin
ayrı olarak izlenmesi gereken örgüt ya da hesap birimleri
olarak açıklanmaktadır.

Üretim Gider Yerleri:
• Esas Üretim Gider Yerleri
• Yardımcı Üretim Gider Yerleri
• Hizmet Gider Yerleri,
• Üretim Yerleri Yönetimi Gider Yerleri
Dönem Gider Yerleri:
• Araştırma ve Geliştirme Gider Yerleri
• Pazarlama Satış Dağıtım Gider Yerleri
• Genel Yönetim Gider Yerleri

Maliyetlerin gider yerleri itibari ile izlenmesi,
maliyet sapmalarının gider yerleri açısından
izlenebilmesine olanak tanır. Ayrıca hangi gider yerinde
ne çeşit veya tutarda maliyete katlanıldığını tespit etmeye
yarar. Giderlerin gider yerleri itibari ile izlenmesinin bir
başka yararı da gider yeri yönetici ve çalışanlarının
başarımının (performansının) ölçülmesine olanak
sağlamasıdır.

İşletmelerin tek tip ürünü bir veya iki aşamadan
geçirerek üretmesi, dönem başı ve dönem sonunda elinde
hammadde, yarı mamul ve mamul stoku bulunmaması
durumunda üretilen mamul ve/veya sunulan hizmet
maliyetinin hesaplanması çok kolay olurdu. Ancak gerçek
iş hayatında böyle bir durumun söz konusu olması
olasılığı çok düşüktür. Kimi işletmeler tek tip ürünü bir
veya birkaç aşamadan geçirerek mamul üretimini
gerçekleştirirken, kimi işletmeler müşteri talep ve
tercihine yönelik birden çok çeşitte mamulü farklı üretim
süreçlerinden geçirerek üretmektedir. Ayrıca hemen her
işletmede dönem başı ve dönem sonu hammadde ve
malzeme, yarı mamul ve mamul stoku bulunmaktadır.
Bununla birlikte her sektör ve işletmeye göre değişmek
üzere üretim sürecinde fire ortaya çıkabilmektedir. Üretim
sürecindeki bu farklılıklar, birden çok maliyet yönteminin
geliştirilmesine neden olmuştur. İşletmeler kendi üretim süreçlerine ve ihtiyaç duydukları maliyet bilgisine uygun
maliyet yöntemlerini bir araya getirerek maliyet
hesaplama sistemlerini oluşturmaktadırlar.

• Maliyetlerin tümünün temel alınıp alınmamasına
göre
• Kullanılan maliyetlerin fiili (gerçekleşmiş) olup
olmamasına göre
• Üretim eylemlerinin niteliğine göre

• Tam Maliyet Yöntemi
• Normal Maliyet Yöntemi
• Kısmi Maliyet Yöntemi

• Değişken Maliyet Yöntemi
• Direkt (Asal) Maliyet Yöntemi
• İleri Değişken Maliyetleme Yöntemi

• Fiili (Gerçekleşmiş) Maliyet Yöntemi
• Tahmini Maliyet Yöntemi
• Standart Maliyet Yöntemi

• Sipariş (Parti) Maliyeti Yöntemi
• Safha (Evre) Maliyeti Yöntemi
• Karma Maliyet Yöntemi

Maliyet sisteminin oluşturulmasındaki ilk aşama
maliyet hesaplamalarının safha (evre) maliyet yöntemine
göre mi yoksa sipariş maliyet yöntemine göre mi
yapılacağına karar vermektir. İşletmeler, maliyet
hesaplama sistemlerini oluştururken üretim sürecine göre
safha (evre) maliyeti yöntemi ya da sipariş maliyeti
yöntemlerinden birini seçmek zorundadır.

İşletmenin üretim sürecine uygun olarak, safha
(evre)/ sipariş (parti) maliyet yöntemlerinden biri veya bu
ikisinin karışımından oluşan bir maliyet hesaplama
yöntemi uygulanır.

Tam maliyet yöntemini üretim işletmelerinin
üretim sürecinde karşılaşmış olduğu, sabit veya değişken
gider ayrımı gözetilmeksizin içinde bulunulan dönemde
katlanılan tüm üretim giderlerini, o dönemde üretilen
mamullerin maliyetine yüklenmesini esas alan yöntem
olarak tanımlamak olanaklıdır. Diğer bir deyişle, ortaya
çıkan direkt ilk madde ve malzeme, direkt işçilik ve genel
üretim giderlerinin tamamının üretim maliyetine
yüklendiği maliyet yöntemi (sistemi) olarak ifade edilir.

Tam maliyet yönteminde, üretim sürecinde
karşılaşılan, sabit veya değişken olmak üzere; direkt ilk
madde ve malzeme, direkt işçilik ve genel üretim
giderlerinin tamamı üretim maliyetine yüklenir.

Normal maliyet yöntemi, üretim işletmelerinin
üretim sürecinde, katlanmış olduğu değişken üretim
giderlerinin tamamını, sabit üretim giderlerinin ise sadece
kullanılan kapasiteye karşılık gelen kısmının, o dönemde
üretilen mamul ya da hizmetlerin maliyetine yükleyen
yöntem olarak tanımlanabilir. Daha açık bir ifadeyle,
ortaya çıkan direkt ilk madde ve malzeme, direkt işçilik ve
değişken genel üretim giderlerinin tamamı ile kullanılan
kapasiteye karşılık gelen sabit genel üretim giderlerinin
üretim maliyetine yüklendiği maliyet sistemidir.

1. Öncelikle işletmenin o dönem içinde katlanmış
olduğu sabit genel üretim giderleri tespit edilir
2. İşletmenin üretim kapasitesi dikkate alınarak
sabit genel üretim gideri yükleme oranı belirlenir.
Sabit genel üretim gideri yükleme oranı, sabit
genel üretim giderlerinin üretim kapasitesine
bölünmesiyle bulunur.(Sabit Genel Üretim
Giderleri Yükleme Oranı= Sabit Genel Üretim
Giderleri/ Üretim Kapasitesi)
3. Olumlu veya olumsuz kapasite farkları
hesaplanır.

Kapasite farkı; işletmenin üretim kapasitesinden,
gerçekleşen üretim miktarının düşülmesiyle elde edilen
değerin sabit genel üretim giderleri yükleme oranı ile
çarpılması sonucunda elde edilir. (Kapasite Farkı =
(Üretim Kapasitesi – Gerçekleşen Üretim Miktarı) x Sabit
Genel Üretim Gideri Yükleme Oranı )

Kapasite farkının hesaplanmasında ortaya çıkan
sonuç eksi (-) ise hesaplanan tutar olumlu kapasite sapması olarak ifade edilir. Üretim kapasitesinin altında
bir üretim gerçekleşmiş ise olumsuz kapasite sapması
ortaya çıkmaktadır. Olumsuz kapasite sapmaları ya
satışların maliyetine dahil edilmekte ya da çalışmayan
kısım gider ve zararları olarak muhasebeleştirilmektedir.

Kapasite farkının hesaplanmasında ortaya çıkan
sonuç artı (+) ise hesaplanan tutar olumsuz kapasite
sapması olarak ifade edilir. Üretim kapasitesinin üstünde
bir üretim gerçekleşmiş ise, olumlu kapasite sapması
ortaya çıkmaktadır. Olumlu kapasite sapması ise satışların
maliyetinden düşülmektedir

Normal maliyet yönteminde, sabit genel üretim
giderleri kapasite kullanımıyla ilişkilendirilmekte ve
kullanılmayan (boş kalan) kapasiteye karşılık gelen sabit
genel üretim giderleri üretim maliyetine dahil
edilmemektedir.

Değişken maliyet yöntemini, üretim işletmelerinin
üretim sürecinde ortaya çıkan maliyetlerden sadece
değişken maliyetleri o dönemde üretilen mamul ya da
hizmetlerin maliyetine yükleyen yöntem olarak
tanımlamak olanaklıdır. Bu yöntem, ortaya çıkan direkt ilk
madde ve malzeme, direkt işçilik ile sadece değişken
genel üretim giderlerinin üretim maliyetine yüklendiği
maliyet yöntemidir.

Değişken maliyet yönteminde, üretim sürecinde
ortaya çıkan maliyetlerden yalnızca değişken maliyetler, o
dönemde üretilen mamul ya da hizmetin maliyetine
yüklenmektedir. Bu yöntemi uygulayan işletmelerde,
üretimde gerçekleşen direkt ilk madde ve malzeme, direkt
işçilik ile değişken genel üretim giderlerinin toplamı
üretim maliyetine dahil edilir.

Direkt maliyet ya da asal maliyet olarak da ifade
edilen bu yöntemde, üretim sürecinde ortaya çıkan
giderlerden sadece direkt nitelikte olan giderler, o
dönemde üretilen mamul ya da hizmetlerin maliyetine
yüklenmektedir. Yöntemde, mamul ya da hizmet üretimi
ile ilgili olarak ortaya çıkan giderlerden sadece direkt ilk
madde ve malzeme ile direkt işçilik giderleri üretim
maliyetine yüklenmektedir. Direkt maliyet yönteminde
genel üretim giderlerinin tamamı, sabit –değişken ayrımı
yapılmaksızın, dönem gideri olarak kaydedilmektedir.

Direkt maliyet yönteminde, değişken ve sabit
genel üretim giderlerinin tamamı dönem gideri kabul
edilmektedir. Bu yöntem özel yönetim kararlarında
kullanılmakta olup vergi mevzuatı ile muhasebe
standartları tarafından kabul gören bir yöntem değildir.

İleri değişken maliyetleme yöntemi ya da direkt
ilk madde ve malzemeye dayalı maliyet yöntemi olarak da
ifade edilen bu yöntem, mamul ya da hizmetlerin üretim
sürecinde, sadece direkt ilk madde ve malzeme
maliyetlerini o dönemin üretim maliyetine yükleyen
yöntem olarak tanımlanmaktadır. Yöntemde, mamul ya da
hizmetlerin üretimi sırasında ortaya çıkan direkt ilk madde
ve malzeme maliyetleri, üretim maliyetine yüklenen tek
unsurdur. Bu yöntemde, direkt işçilik maliyetleri ile genel
üretim maliyetlerinin tamamı dönem gideri kabul
edilmektedir. Bu yöntem özel yönetim kararlarında
kullanılmakta olup vergi mevzuatı ile muhasebe
standartları tarafından kabul gören bir yöntem değildir.

Fiili maliyetler, üretim işletmelerinin katlandığı ya
da gerçekleştirmiş olduğu maliyetlerdir. Fiili maliyet
yöntemini uygulayan üretim işletmelerinde maliyetler fiili
tutarlar esas alınarak hesaplanmaktadır. Bu yöntemde, fiili
maliyetler, mamul ve hizmet üretiminin gerçekleşmesiyle
ortaya çıkan giderler üzerinden hesaplanan maliyetlerdir.
Bu yöntemi uygulayan bir işletme, mamul maliyetini
ancak tüm giderler gerçekleştikten sonra hesaplayabilir.
Türk Vergi Mevzuatı’na göre işletmeler maliyetlerini fiili
maliyet şeklinde izlemek zorunda olmaları nedeniyle
uygulamada işletmelerin maliyetlerini bu yöntemle
hesapladıkları görülmektedir.

Tahmini maliyet, işletmelerin üretim veya hizmet
işlemi gerçekleşmeden önce sezgi, tecrübe ve tahminlere
dayanarak, belirli bir zaman aralığında ve kapasitede
ortaya çıkmasını beklediği maliyetler olarak
tanımlanmaktadır. Bu çerçevede tahmini maliyet
yönteminde birim veya toplam maliyetlerin hesaplanması
üretim veya hizmet işlemi gerçekleşmeden önce
yapılmaktadır. Bu yöntem daha çok tarım sektöründe
uygulanmakta ve maliyetlerin kontrolü hakkında
işletmelere önemli fikirler verebilmektedir.

Standart maliyetler, üretim işletmelerinin çeşitli
bilimsel ve teknik çalışmalar/yöntemler sonucunda belirli
bir zaman aralığında ve kapasitede ortaya çıkması ya da
olması gereken maliyetlerdir. Standart maliyet yönteminde
üretim işlemi gerçekleşmeden önce bilimsel ve teknik bir
takım deney, etüt ve uygulamalar sonucunda bir birim
mamul üretimi için gerekli dolaysız (direkt) ve dolaylı
(endirekt) madde ve malzeme, miktar ve tutar cinsinden
belirlenir. Aynı şekilde bir birim mamul üretimi için
gerekli dolaysız (direkt) ve dolaylı (endirekt) işçilik saat
ve tutarı da belirlenir. Üretim süreci içinde ortaya çıkan
giderler fiili tutarları üzerinden ilgili gider hesaplarına
kaydedilirken, üretim maliyetleri önceden yukarıda açıklandığı şekli ile bilimsel esaslara göre belirlenen
standart maliyetler üzerinden belirlenir. Dönem sonunda
ise gerçekleşen fiili maliyetler ile standart maliyetler
karşılaştırılır. Ortaya çıkan olumlu ve olumsuz farklar
Tekdüzen Hesap Planı’ında 7 nolu hesap sınıfında yer alan
fark hesaplarında izlenir.

Her iki maliyet hesaplama yönteminin ortak
noktası, birim veya toplam üretim maliyetinin üretim
işlemi gerçekleşmeden önce hesaplanmasıdır. Buna
karşılık, tahmini maliyet, sezgi, tecrübe ve tahminlere
dayanarak belirlenirken; standart maliyet, çeşitli bilimsel
ve teknik çalışmalar sonucunda belirlenen, belirli bir
zaman aralığında ve kapasitede ortaya çıkması gereken
maliyetler olmaktadır.

Parti maliyet yöntemi olarak da ifade edilen
sipariş maliyeti yöntemi, birbirinden farklı mamul ya da
hizmetlerin üretildiği ve özellikle her bir mamulü ya da
hizmeti ayrı bir üretim partisi halinde üretime alıp,
üretimini tamamlayan işletmeler tarafından kullanılan bir
maliyet yöntemidir. Bu yöntemde, maliyetler parti ya da
sipariş bazında belirlenmektedir. Her siparişe ilişkin direkt
ilk madde ve malzemeler, direkt işçilikler ile uygun bir
şekilde dağıtılan genel üretim giderleri siparişe
yüklendikten sonra siparişin toplam üretim maliyeti
hesaplanır. Daha sonra toplam maliyet, siparişteki mamul
ya da hizmet miktarına bölünerek birim maliyet
hesaplanmış olur. Bu yöntemin en önemli özelliği, özel bir
mamul ya da hizmetin üretilmesi için birim maliyetlerin
hesaplanmasıdır.

• Endirekt işçilikler
• Dışarıdan sağlanan fayda ve hizmetler
• Amortismanlar
• Çeşitli maliyetler
• Endirekt malzeme

Safha (evre) maliyeti yöntemi, belirli bir
dönemde, birbirine benzer ya da tek tip mamul ya da
hizmet üreten işletmeler tarafından kullanılan bir maliyet
yöntemidir. Üretim akışının sürekli olduğu ve aynı tip
ürün üreten işletmelerde, her ürün maliyetinin ayrı bir
şekilde yani siparişler bazında hesaplanmasına gerek
yoktur. Safha maliyet sisteminde oluşan giderler belli
üretim safhalarında toplanmaktadır. Üretim safhaları
mamul ya da hizmetin üretilmesinde birbirini izleyen
üretim aşamaları olarak ifade edilir. Üretim safhalarında
toplanan bu maliyetler üretim miktarına bölünerek birim
başına ortalama maliyet hesaplanır.

Yöntem, sipariş (parti) maliyeti yöntemi ile safha
(evre) maliyeti yönteminin bir arada uygulanması ile
gerçekleştirilmektedir. Bu yöntem, çok sayıda özellikleri
ortak olan, bunun yanı sıra ürüne ilişkin üretim işlemlerine
de tabi tutulması gereken farklı ürünlerin maliyetinin
belirlenmesinde kullanılır. Örneğin tekstil işletmelerinde
farklı model ve tiplerde üretilen elbiseler için model
çıkarma gibi farklı işlemler yanında dikiş gibi ortak
işlemler de söz konusudur. Üretimde kalite itibariyle farklı
ilk madde (kumaş gibi) kullanımı söz konusu olabilir.
Karma maliyet yönteminde direkt ilk madde ve malzeme
giderleri üretilen partiler açısından ayrı olarak izlenirler.
Yöntem bu yönüyle sipariş maliyet yöntemine benzer.
Direkt işçilikler ile genel üretim giderleri ise işlem
bazında izlenir. Yöntem bu yönüyle de safha maliyet
yöntemine benzemektedir.