Kitle iletişim araçlarından yararlanarak haber alma, eğlenme gibi farklı işlevleri deneyimleyen topluluklara, genel olarak izlerkitle adı verilmektedir.

Medya mensuplarının genelde içerik üretirken, özelde ise haber yapım sürecinde dikkat etmesi gereken bazı kurallar bulunmaktadır. Bu kurallar etik kodlar olarak tanımlanırken, medya mensuplarının bu kurallara uymaları beklenmektedir.

Geniş ifadesiyle medyada çalışanların, daha dar anlamda ise gazetecilerin, yasal zorunluluklar, yaptırımlar ve çevreden gelen tepki, öneri ve görüşlerin dışında kendi kendilerini denetlemesi, özdenetim olarak adlandırılmaktadır.

Basında özdenetimin sağlanması konusunda görülen uygulamalar şunlardır: a) Mesleki örgütlerin ve yayın organlarının ilke ve kuralları b) Yasal kuruluşlar c) Gönüllü kuruluşlar d) Okur temsilciliği e) Basın konseyleri f) Dünya Basın Konseyleri Birliği g) Sınır ötesi medya organizasyonları

Medyada özdenetimin yerleşmesine ilişkin yapılacak uygulamaların gerek izlerkitleye gerekse medya çalışanlarına yönelik işlevsel etkileri vardır. Bu etkileri sıralamak gerekirse, iletişim araçlarının editöryel bağımsızlığının korunması; devletin ya da kamunun iletişim araçlarına müdahalesinin önüne geçilmesi; medyanın hem içerik hem de çalışma pratikleri açısından kalitesinin artırılması; medyanın izlerkitleye hesap verebilir olması ve izlerkitlenin medyaya erişebilmesi belirtilebilir.

Türk basın tarihinde gazetecilerin bir araya gelerek oluşturmaya çabaladıkları meslek kuruluşu olarak Matbuat-ı Osmaniye Cemiyeti anılmaktadır. 1908 yılında başlatılan girişim, zaman zaman toplanarak derneğin tüzüğünü hazırlamıştır. Cemiyetin kongresi toplanamadığı için, derneğin yaşama geçemediği belirtilmektedir. Basın tarihi açısından böyle bir girişimin önemli olmasının ardında, dernek tüzüğünde özdenetimle ilgili maddelerin yer alması gösterilmektedir.

Türk Basın tarihinde, ilk özdenetim kuruluşu olarak 1960 yılında kurulan Basın Şeref Divanı önemli bir yer tutmaktadır.

Önemli özdenetim uygulamalarına örnek olarak şunlar gösterilebilir: Meslek örgütleri, basın konseyleri, etik kodlar dışında, basın ombudsmanı, izleyici temsilcisi, okur mektupları, medya gözlemevi, etik komiteler.

Özdenetim uygulamalarının birincil işlevi, basın özgürlüğünün, daha geniş ifadesiyle iletişim özgürlüğünün korunmasıdır. Bunun yanında basın özgürlüğünü kullanarak toplumu haberdar etmeye çabalayan medya kuruluşları ve mensuplarının hangi etik kurallar ve sınırlar içinde hareket edeceğini belirlemek, özdenetim uygulamalarının bir başka işlevidir. Medyanın toplum ve kamuoyu önünde saygınlığının ve güvenilirliğinin korunması bizzat medya kuruluşları ve mensuplarına bağlı bir durumdur. Bu durumun gerçekleşmesinde özdenetim sistem ve uygulamalarının önemli bir işlevi bulunmaktadır.

Ombudsmanlık, medya kuruluşlarının haber yapma sürecinde ortaya çıkan eksiklerini, yanlışlarını, yanlılıklarını, deneyimli ve tarafsız bir gazetecinin düzeltmesidir.

Ombudsman, vatandaş koruyucusu, aracı kişi, arabulucu, temsilci, halkın temsilcisi ya da koruyucusu anlamına gelen İsveççe bir sözcüktür. İlk olarak da İsveç'te uygulanmaya başlamıştır.

Türkiye’de ombudsman uygulaması olarak örnek gösterilebilecek iki uygulama vardır. Birincisi 1980’li yılların başında Hürriyet Haber Ajansı’nda Seyfettin Turhan, ikincisi ise Hürriyet gazetesinde Emre Kongar’ın ombudsman olarak çalışmasıdır.

Dilekçe ile başvurulan ombudsman, kendi yaptığı araştırma sonucuna göre cevap ve düzeltme hakkı verilmesine karar vermektedir. Şikâyetin haklılığı konusunda gerektiğinde ayrıntılı bir soruşturma başlatarak, şikâyete konu olan haberi yazan gazeteciye kınama ya da uyarma cezası verebilmektedir. Ancak bu cezaların uygulaması zorunluluk taşımamaktadır.

Ombudsmanlık, izlerkitleye sağladığı bazı avantajlar yanında gazeteyi ve ortaya çıkan ürünü olumlu anlamda aşağıdaki çerçevede etkileyebilir: • Olabildiğince doğru, tam ve açık haber sağlamak; • Haber ve yorum arasında açık bir ayrım yapmak; • Hataları düzeltmek; • Fikirlerin çoğulcu ve çeşitliliğini yansıtmak; • Kişilik haklarının ihlal edilmemesini sağlamak ve özel hayata saygı duymak.

Okur temsilcisi, okuyucudan gelen şikâyet, dilek, istek ve önerileri dikkate alan; varsa okuyucunun sorununun çözümünü sağlayan deneyimli gazetecidir.

Okur temsilciliği ilk kez Tokyo’da yayımlanan Asahi Shimbun gazetesinde 1922 yılında kurulan bir komite ile başlamıştır. Bu komite 1951 yılında okur temsilciliği komitesi adını almıştır. Komite, gazete ile ilgili okur şikayetlerini dinleyerek ve editörlerle toplantılar yaparak gazetenin yayın çizgisi ve kalitesini geliştirmeye çalışmıştır.

Türkiye’de yaygın olarak uygulanan okur temsilciliği modelinde, okuyucuların şikâyetlerinin çözüme kavuşturulması yanında gazetenin halkla ilişkilerinin de yapıldığı; böylelikle gazetecinin bağımsız davranabilme noktasında sorun yaşayabileceği belirtilmektedir. Yine okur temsilcisinin maaşını çalıştığı kurumdan alması, vereceği kararlarında tarafsızlığına gölge düşürebileceği endişesiyle bu uygulama eleştirilmektedir.

İzleyici temsilcisi, televizyon izleyicilerinin izledikleri programlarla ilgili şikâyetlerini, görüş ve önerilerini dinleyen ve bunları kanal yönetimine ileten kişidir. İzleyicilerin muhatap aldıkları izleyici temsilcisi, yayın planlama aşamasında da izleyicilerin önerilerini dikkate alarak yayın akışına katkı sağlayabilmektedir. 

Bir basın konseyinin temel görevleri aşağıdaki gibidir: • Şikâyetleri kabul etmek; • Meslek ilkelerine göre şikayetin konseyin görev alanı kapsamında olduğu konusunu onaylamak; • Şikâyetleri her açıdan gözden geçirmek; • Medya ve şikâyetçi arasında bir arabuluculuk yapmak; • Şikâyete dayalı olarak kurallar ve düzenlemelerle adil şekilde karar vermek; • Etik ilkeleri ihlal eden medya kuruluşlarını belirlemek; • Alınan tüm kararların şeffaflığını ve yayınlanmasını teminat altına almak; • Medya eğilimlerini incelemek ve yorumlamak ve meslek ilkelerinin gereklerine rehberlik etmek; • Meslek ilkelerinde değişiklik önerisinde bulunmak; (eğer görevleri arasında bu varsa) • Gazetecilik meslek standartlarını oluşturmak; • Basın özgürlüğünü savunmak.

Mesleki kurallar bütünü olan etik kodların, meslek üyelerinin genel ve ortak davranış biçimlerini belirlediği söylenebilir. Etik kodların yerine getirdiği üç temel işlev bulunmaktadır: Meslekte yetersiz ve ilkesiz üyeleri ayıklamak, meslek içi rekabeti düzenlemek, hizmet ilkelerini korumak. Etik kodların bu işlevleri yanında gazeteciliğin özerkliğini korumak ve kamunun çıkarlarına hizmet gibi işlevleri de değerlendirilebilir.

Sosyal medyanın sınırlarının oldukça geniş olması ve kullanıcılarının farklı demografik özellikler taşıması nedeniyle medya profesyonellerini etkileyebilecek koşullar söz konusu olabilmektedir. Bu anlamda geleneksel medyaya kıyasla sosyal medyada ortaya çıkabilecek olası sorunlar da şöyle sıralanabilir: Özel yaşamın gizliliği; İçeriğin asıl kaynağının gösterilmemesi; Telif/patent hakları; Üretilen içeriklerin olgunlaşmadan ve doğruluğunun teyit edilmeden yayılması; Kişisel verilerin güvenliğinin sağlanamaması; Veri madenciliği; Dijital gözetim olgusu; Haber ve ticari enformasyonun sınırlarının belirsizleşmesi; Yoğun reklam içeriği; Yanıltıcı etiketleme ve başlıklandırılma; Nefret söyleminin varlığı; Bireyin sosyal medya ortamında sadece tüketici olarak konumlandırılması; Genel ahlaka aykırı içerik oluşturmak ve yaymak; Anonimlik olgusu; Trol olgusunun görülmesi (spam blog); Dil