'Modern sosyoloji’, klasik sosyoloji ile çağdaş sosyoloji arasında yer alan ve genel olarak on dokuzuncu yüzyılın sonları ile yirminci yüzyılın son çeyreği arasında kalan dönemde geliştirilen teorik yaklaşımları ifade etmek için kullanılan bir terimdir. Modern sosyolojideki teorik yaklaşımlar toplumsal yaşam ve örgütlenme biçimi açısından önceki toplumlardan çok daha karmaşık olan ve bu nedenle çok defa modern olarak tanımlanan yirminci yüzyıl toplumlarını analiz etme üzerinde yoğunlaşmışlardır.

İşlevselcilik, en genel hatlarıyla toplumların süreğen, birbirine bağlı, istikrarlı, genellikle tümleşik bütünler oldukları ve her biri toplumun istikrarının sürmesi açısından belirli işlevleri yerine getiren parçalardan oluştuğu varsayımına dayanır. Genel olarak toplumu bir arada tutan ve düzeni sağlayan şeyin de toplum üyeleri tarafından üzerinde uzlaşılan ve ortak olarak paylaşılan temel değerler olduğunu savunur.

Sosyolojide işlevselci yaklaşımın ilk temsilcileri Comte, Spencer ve Durkheim olarak kabul edilmektedir. Malinowski ve Radcliffe-Brown gibi sosyal antropologların da katkıda bulunduğu bu yaklaşım, modern sosyolojide Parsons, Merton, Davis, Moore, Luhmann, Erikson, Smelser gibi çeşitli düşünürler tarafından geliştirilmiştir.

1. Sosyal sistem
2. Toplumsal yapı
3. Toplumsal kurum
4. İşlev
5. İşlevsel açıklama

Sosyal sistem, en genel düzeyde toplum tarafından temsil edilen ve birbirleriyle ilişkili olan parçalardan (yani toplumsal kurumlardan) oluşan örgütlü bir yapıdır.

Toplumsal kurum, toplumsal ilişkilerin istikrarlı ve düzenli hale gelmesi, kolay değişmeyen, geniş çaplı, örgütlü, tekrarlanan davranış kalıpları haline dönüşmesidir. Örneğin aile, ekonomi, din, eğitim birer toplumsal kurumdur, bunların hepsi belirli davranış kalıplarından oluşur. İşlevselci yaklaşıma göre toplumsal kurumlar ve bu kurumlar arasındaki ilişkiler ve toplumu oluşturan temel yapı taşlarıdır ve toplumun yapısını belirlerler, bu nedenle bir toplum incelenirken öncelikle bu ilişkilere bakılmalıdır.

Yirminci yüzyıl başlarında özellikle İngiliz antropologlar, endüstri öncesi küçük ölçekli toplumları incelerken işlevsel analizi kullanarak işlevselci yaklaşıma katkıda bulunmuşlardır. Malinowski (1884-1942) ve Radcliffe-Brown (1881-1955) bu açıdan özellikle öne çıkan antropologlar olarak kabul edilirler.

Parsons sosyolojinin kurucularının farklı görüşlerini birleştirerek bütüncül bir sosyoloji teorisi geliştirmeye, özellikle Weber’in bireyciliği ile Durkheim’ın bütüncülüğünü bütünleştirmeye çalışmıştır. Amerikan sosyolojisinde kendisinden önce baskın olan bireyci anlayışa karşılık kendi yapısal işlevselci sistem kuramı çerçevesinde toplumu bir sistem olarak ele almıştır.

"Toplumsal eylemin yönü ve sonuçları hakkında nedensel bir açıklamaya ulaşmak için onu yorumlayarak anlamaya çalışan bir bilim.”

Parsons kariyerinin ilk dönemlerinde özellikle Durkheim, Marshall, Pareto ve Weber’den etkilenmiş, Toplumsal Eylemin Yapısı (1937) adlı eserinde bu kuramcıların düşüncelerini sentezleyerek tek bir kuramda bütünleştirmeye çalışmıştır.

Parsons’ın çalışmalarının ikinci evresinde Weber’in etkisinden çok Durkheim ve Pareto’nun etkisinin görüldüğü ve eylemden çok yapının tanımına daha fazla ağırlık verildiği söylenebilir. Parsons, çalışmalarının ikinci evresinde Durkheim’ın işlevsel ve organizmacı bakış açısından etkilenerek toplumu belirli parçalardan oluşan canlı bir organizma gibi görmekte, Pareto’nun sistem anlayışından etkilenerek de toplumu bir bütün olarak dengede görmektedir.

Parsons dört eylem sistemi olduğunu belirtir. Bunlar (a) davranışsal organizma, (b) kişilik sistemi, (c) sosyal sistem ve (d) kültürel sistemdir. 

Parsons’a göre sosyal sistemlerin özellikleri şunlardır:

(1)Sosyal sistemlerin diğer sistemlerle uyumlu bir şekilde işleyebilecek şekilde yapılandırılmaları ve aktörlerinin ihtiyaçlarının çoğunu karşılamaları gerekir.

(2)Sosyal sistemler varlıklarını sürdürebilmek için (a) diğer sistemlerden destek görmeye, (b) dile ve (c) üyelerinin yeterli derecede katılımda bulunmasına ihtiyaç duyarlar.

(3)Sosyal sistemler, potansiyel olarak bozuk olan davranışlar üzerinde en azından asgari düzeyde kontrol sahibi olmalı, eğer çatışma çok yıkıcı hâle gelirse çatışmayı kontrol altına almalıdır

Denge kavramını Pareto’dan ödünç almış olan Parsons’a göre, “denge durumundaki bir toplum, çatışmanın olmadığı, herkesin kendisinden, yani kendi rollerinden ne beklendiğini bildiği ve bu beklentilerin sürekli olarak karşılandığı bir toplumdur.”

Parsons, klasik sosyolojide bulunan bu ikili toplum tiplemesinden esinlenerek toplumların norm ve değerlerini sınıflandırmak amacıyla bir şema geliştirmiştir. “Kalıp değişkenler” olarak adlandırılan ve iki tip kalıp değişken grubu içeren bu şema aracılığıyla bütün norm, değer, rol ve kurumlar sınıflandırılabilir ve toplumların bütünleşme ve denge düzeyleri ölçülebilir.

Bu değişken, bireylerin sahip oldukları statünün verili statü mü edinilmiş statü mü olduğu ile ilgilidir. Nitelik, aktörlerin niteliklerini, özelliklerini vurgularken performans aktörün başarılarını vurgular.

Parsons, çalışmalarının üçüncü evresinde genel bir sistem teorisi geliştirmeye çalışır, teorisi bu nedenle ‘genel’ ya da ‘büyük’ teori olarak adlandırılan teorilerden biri olarak kabul edilir. Parsons’ın teorisi sadece sosyolojiyle sınırlı değildir çünkü Parsons ekonomi, siyaset bilimi, biyoloji, antropoloji ve psikoloji gibi ‘yaşayan sistemler’ hakkında çalışmalar yapan birçok bilimi birleştirecek bir teori geliştirmeye çalışmıştır.

Parsons’a göre bütün yaşayan sistemlere özgü olan dört işlevsel zorunluluk vardır. Bunlar, her canlı sistemin yaşayabilmesi, hayatta kalabilmesi için karşılanması gereken gereksinimlerdir. Bütün sistemlerde karakteristik olan bu dört işlevsel zorunluluk; (A) uyum (adaptasyon), (G) amaca ulaşma, (I) bütünleşme, ve (L) gizil kalıp koruma şeklinde sıralanır.

Kültürel sistem, aktörleri eylemde bulunmak için motive edecek normları ve değerleri sağlayarak gizil kalıp koruma işlevini üstlenir. Kültürün toplumsal dünyanın, diğer bir deyişle eylem sisteminin çeşitli ögelerini bağlayan temel güç olduğunu ileri süren Parsons, diğer sistemleri olduğu gibi kültürel sistemi de diğer eylem sistemleriyle olan ilişkisi üzerinden açıklar.

Parsons’a göre toplumsal değişme temel olarak toplumdaki bireylerin içselleştirdikleri norm ve değerlerin değişmesidir. Ancak Parsons, pasif birey anlayışı nedeniyle bu değişimde de yapının önemini vurgulamaktadır.