Muhasebe denetiminin son aşaması denetimin tamamlama işlemlerinin yapılması ve denetim raporunun hazırlanmasıdır.

Bu aşamada, denetçi tüm çalışmalarını genel bir gözden geçirir. Sona bırakılmış fakat yapılmamış gözden kaçan işler varsa bunları tamamlar. Risk ve önemlilikle ilgili değerlendirmelerini ve kanıtlarının yeterliliğini birkez daha sorgular.Bu çalışmalar sırasında işletmede önemli gelecekte belirsizlikler olup olmadığını ve bilanço tarihinden sonra meydana gelmiş önemli boyutta olumsuz olaylar olup olmadığını araştırır. İşletmeden beyan mektubunu alır. Topladığı tüm bu bilgiler ışığında ise, finansal tablolar hakkındaki görüşünü oluşturur. Finansal tablolarla ilgili görüşüne karar veren denetçi, denetim raporunu yazar.

Muhasebe denetimi çalışmalarının son aşaması, denetimin tamamlanma süreci diyebileceğimiz şu aşamalardan oluşur: • Gelecekte ortaya çıkma olasılığı olan önemli bir belirsizliğin olup olmadığının araştırılması, • Bilanço tarihinden sonra meydana gelmiş işletmeyi büyük ölçüde etkileyecek işlemlerin olup olmadığının araştırılması, • İşletme yönetiminden finansal tabloların doğruluğu konusunda beyan mektubu alınması, • Son değerlendirmelerin yapılması ve finaasal tablolarla ilgili görüşün oluşturulması.

Gelecekte ortaya çıkma olasılığı olan belirsizlikten kasıt, denetim raporu yazılma tarihinde henüz kesinleşmemiş bir şarta bağlı borçun veya zararın olup olmadığının araştırılmasıdır.

Şarta bağlı borç veya zarar, işletmenin herhangi bir kayıt hata ve hilesinden doğmayan,ancak ücüncü kişilerle işletme arasında henüz netleşmemiş olumsuz sonuç doğurabilecek belirsizliklerdir. Örneğin, işletme aleyhine sonuçlandığında işletmeyi önemli bir borç yüküyle karşı karşıya bırakacak vergi uyuşmazlığı davası gibi. 

İşletmeye daha sonra borç ve zarar yükü getirebilecek olası belirsiz durumlar şunlar olabilir:(Bozkurt,355) • Kaybedilmesi durumunda işletmeye büyük borç yükü getirecek davalar, • Maliye ile devam eden vergi cezası davaları, • Işletmenin yerine getirme gücünü aşan sözleşme ve garantiler, • İşletmenin üçüncü kişilere verdiği kefalet yükümlülükleri, • Alınması işletme için hayati önem arzeden kredi talepleri.

Kullanılabilecek denetim yordamlarından bazılarını şöyle sıralayabiliriz: (Bozkurt,356) • İşletme çalışanlarıyla görüşmeler yapılabilir, • Yönetim kurulu ve genel kurul toplantı tutanakları ve karar defterleri incelenebilir, • Maliyeden işletmeyle ilgili bilgi alınabilir, • İşletme avukatlarıyla görüşülebilir, • İşletmenin ilişkide olduğu bankalardan bilgi alınabilir. 

Eğer belirsizlik finansal tabloların bütünü hakında olumlu görüş bildirmeye engel değilse, olumlu rapor verip açıklama paragafı ekleyebilir veya şartlı olumlu görüş bildirebilir. Eğer belirsizlik işletme için hayati önem arz ediyor ise, görüş bildirmekten kaçınabilir.

Denetçi bu aşamada, işletmede bu türden olayların bilanço tarihinden sonra meydana gelip gelmediğini araştıracaktır.Kuşkusuz burada sözü edilen olaylar işletme tarafından bilanço dipnotlarına yansıtılmamış olmalıdır. Olması gerektiği biçimde bilanço dipnotlarına yansıltılmış olan durumlar, tam açıklama kavramına uyulduğunu gösterir ve denetçi için sorun teşkil etmez.Ancak böyle bir olaya denetçi vurgu yapmak istediğinde denetim raporunda bahsedebilir.

Denetçi bilanço sonrası önemli olayları ortaya çırabilmek için şu yordamları kullanabilir:

• Bilanço sonrası işlemler ve kayıtların incelenmesi,

• Ara mali tabloların incelenmesi,

• Yönetim kurulu kararlarının ve toplantı tutanaklarının incelenmesi,

• İşletme avukatlarından bilgi alma.

Bu çalışmalar aşağıdaki gibi sıralanabilir: • Denetim programının yapılmamış veya sona bırakılmış işler olup olmadığı açısından gözden geçirilmesi, • Çalışma mizanının toplanması ve işlemlerin tekrar gözden geçirilmesi, • Çalışma kağıtlarının ve yardımcıların yaptığı işlerin genel kabul görmüş denetim standarlarına uygunluk açısından gözden geçirilmesi, • Önemlilik ve risk ölçümlerini son kez gözden geçirme, • Toplanan kanıtların görüş için yeterli olup olmadığını tekrar değerleme gerekiyorsa ilave kanıtlar toplama. 

Bir denetim çalışmasında son aşama denetim raporunun yazılmasıdır. Denetçi bu noktada tüm çalışmalarını tamamlamış ve gerekiyor ise yönetimle gerekli görüşmeleri yapmış durumdadır. Denetim raporu daha once de vurgulandığı gibi bir denetim faaliyetinde dışa sunulan ve üçüncü kişilerin görme imkanı bulduğu tek belgedir.

Görüş bildirme biçimleri dört şekilde olabilir.Bunlar:

• Olumlu görüş bildirme,

• Olumlu Görüş Dışında Görüş Verme;

1- Şartlı olumlu görüş bildirme,

2- Olumsuz görüş bildirme,

3- Görüş bildirmekten kaçınmadır.

Denetçi, finansal tabloların bütünün genel Kabul görmüş muhasebe ilkelerine veya o ülkedeki geçerli finansal raporlama çeçevesine uygun olarak doğruyu yansıttığına kanaat getirir ise,olumlu görüş bildiren standart bir rapor hazırlayacaktır.

Standart olumlu bir denetim raporunun birinci kısmı;

• Görüş,

• Görüşün Dayanağı,

• Kilit Denetim Konuları,

• Yönetimin ve Üst Yönetimden Sorumlu Olanların Finansal Tablolara İlişkin Sorumlulukları,

• Bağımsız Denetçinin Finansal Tabloların Bağımsız Denetimine İlişkin Sorumlulukları, olmak üzere beş ana paragraftan oluşur.

Bu görüş türüne göre denetçi aslında finansal tabloların geneli hakkında olumlu görüş sahibidir. Ancak denetçinin bazı konularda çekince sahibi olduğunu görürüz.

• Denetçi açısından çekince yaratabilecek durumlardan birincisi elde edilen denetim kanıtlarına dayanarak, bir bütün olarak finansal tabloların önemli yanlışlık içerdiğidir. Başka bir ifade ile işletmenin genel kabul görmüş muhasebe ilkelerinden veya geçerli finansal raporlama çerçevesinde önemli düzeyde ayrıldığı bir takım noktaların bulunmasıdır. Ancak bu aykırılık finansal tabloların bütünü hakkındaki olumlu görüşü etkilemeyecek düzeyde gerçekleşmiştir.
• Denetim raporunun şartlı olmasına neden olabilecek durumlardan ikincisi bir bütün olarak finansal tabloların önemli yanlışlık içermediği sonucuna varmak için yeterli ve uygun denetim kanıtı elde edememesidir. Ancak denetçinin kanıt elde edemediği alan finansal tabloların bütünü açısından yayğin değildir. Denetçi finansal tabloların geneli hakkında olumlu görüşüne rağmen, denetim yapamadığı alanı ayırmaktadır.

Denetçinin denetim raporunda açıklayabileceği bir başka görüş türü de olumsuz görüştür. Olumsuz görüş açıklayabilmek için denetçi finansal tabloların geçerli muhasebe standartlarına uygun hazırlanmadığı, dolayısı ile güvenilir ve gerçek durumu yansıtmadığı konusunda yeterli kanıt elde etmiş olmalıdır. Başka bir ifade ile denetçi elde edilen denetim kanıtlarına dayanarak, bir bütün olarak finansal tabloların önemli yanlışlık içerdiği sonucuna varmıştır.

Bazen denetçinin çeşitli nedenlerle, ne olumlu ne de olumsuz bir görüşe temel teşkil edecek yeterlilikte kanıt elde edememesi durumudur. Başka bir ifade ile denetçi bir bütün olarak finansal tabloların önemli yanlışlık içermediği sonucuna varmak için yeterli ve uygun denetim kanıtı elde edememiştir. Denetçinin bir işletme finansal tabloları ile ilgili olumlu görüş bildiren rapor vermesi işletmenin karlılığı yüksek bir işletme olduğu anlamına gelir mi? Tartışınız. sıra sizde 3 146 Denetimin Tamamlanması ve Denetim Raporu Denetçi böyle bir görüş bildirmesi durumunda denetim raporunda, niçin böyle bir sonuca vardığının nedenlerini açıklamalıdır.

Denetçiler yapmış oldukları denetim çalışmaları sonucunda yazdıkları denetim raporu ve beyan ettikleri ğörüş nedeniyle işletme yönetimine ve üçüncü kişilere karşı sorumludurlar.Denetçiler denetim faaliyetleri sırasında genel kabul görmüş denetim standartlarının tüm gereklerini yerine getirmek zorundadırlar. Denetçiler genel Kabul görmüş denetim standartlarının gereklerini yerine getirmede kusurlu davranmışlar ve bu nedenle yanlış görüş beyan etmiş iseler, bu durumda hem işletme yönetimine hem de üçüncü kişilere karşı sorumlu olurlar. İşletme yönetimi veya üçüncü kişiler yanlış görüş nedeniyle zarar görmeleri durumunda, denetim firması ve denetçi aleyhine dava açma hakları ortaya çıkar.

Denetçinin finansal tablolardaki hata ve hileleri bulmadaki sorumluluğu, denetim çalışmasını finansal tablolardaki önemli hata ve hileleri ortaya çıkarabilecek nitelikte makul ölçüde güvence sağlayabilecek biçimde planlanması ve yürütmesini gerektirir(Güredin,131).Denetim çalışması, finansal tablolarla ilgili makul bir denetçi görüşü oluşturmak üzere tasarlanabilir. Hiç bir zaman %100 bir güvence vermek söz konusu olmaz. Denetim işinin niteliğinden gelen sınırlamalar, denetçinin finanasal tablolarla ilgili hata ve hile olmadığına dair garanti vermesini engeller. Bu sınırlamalar denetimin iç kontrol incelemelerine göre yürütülmesi ve örnekleme yöntemlerinin kullanılmasıdır. Bu nedenlerle denetçi tüm çalışmalarını genel kabul görmüş denetim standartlarına uygun yürütmüş bile olsa, finansal tabloların hata ve hile içerme olasılığı vardır. Önemli olan denetçinin çalışmalarını, önemli hata ve hileleri ortaya çıkarabilecek biçimde yürütmüş olması ve makul bir güvence vermesidir.