Rusya Federasyonu’nun Asya’daki en büyük parçasını oluşturmaktadır. 12 milyon kilometre karenin üzerinde bir yüzölçümüne sâhip olan bu bölge, batıdan doğuya doğru Ural Dağları’ndan Bering’e kadar 7.000 km, kuzeyden güneydeki Kazakistan’a kadar 3.500 km’dir.

Sibirya hem ılıman hem de soğuk iklim kuşağı içerisindedir. Bölge Uzak Doğu Dağları ile doğuya, Güney Sibirya’nın yüksek dağları nedeniyle güneye, Ural ve Avrupa’nın dağları nedeniyle de batıdan Pasifik’in ılıman etkisine kapalıdır. Sadece kuzeye açıktır ve buradan da soğuk hava dalgası almaktadır. Bu yüzden kışları Sibirya’da çok soğuk geçmektedir. Yazlar ise kısadır ve sıcaktır. Yağış ise azdır; yıllık 200-300 mililitredir.

Bölge topraklarından sadece Güneybatı Bölge topraklarından sadece Güneybatı Sibirya’nın ağaçlık bozkır alanı verimli topraklardır, yine Güney Sibirya’nın doğusunda da az sayıda verimli saha vardır. Sibirya toprakları tundra, ormanlık tundra, tayga (iğne yapraklı ormanlar Sibirya’nın yarısını oluşturur), dağlık tayga ve ormanlık bozkır şeklinde beş kısma ayrılabilir.

Ruslar Sibirya sahasını ele geçirme sürecinde yenilenmiş orduları ve ateşli silahlarıyla çok geniş bir sahada dağınık hâlde yaşayan yerli halka kolayca hâkim olabilmiş ve teknolojik vasıtalarla ulaşımı ve kontrolü tesis edebilmiştir.

Sibirya Tatarlarının yayıldıkları sahanın  

• batısında İdil boyu Türkleri (Tatarlar, Başkurtlar),  

• batı, güney ve güneybatısında Kazak Türkleri,  

• güney, güneydoğusunda Güney Sibirya Türkleri (Altay, Hakas, Tuva Türkleri) bulunmaktadır.

Sibirya Tatarları bugün Tümen, Om, Novosibirsk, Tom, Tobol, Tara, Baraba, Kemerovo havalisinde yaşamaktadırlar.

Batı Sibirya’da Tümen, Baraba, Om gibi bölgelerde dağınık olarak yaşayan Sibirya Tatarları, üç yüz bine yaklaşan nüfuslarıyla önemli Tatar gruplarından birini oluşturmaktadır.

Sibir Hanlığı’nın devamı olan Sibirya Tatar Türklerinin yüzyıllar boyunca yaşadığı coğrafya, milattan önceki devirlerden beri Hun, Göktürk, Uygur, Kimek, Kıpçak gibi Türk boylarının idâresinde olmuştur. Bu boylar, Batı Sibirya Tatarlarının atalarıdır.

XIII. yüzyıldan sonra Sibirya Tatarlarının teşekkülünde Oğuz, Uygur, Kazak, Kırgız, Nogay, Özbek gibi Türk boyları da bilhassa rol oynamışlardır.

Saha Türklerinin esas unsur oldukları Saha (Yakutiye) Cumhuriyeti Rusya’nın federal bir bölgesidir. Bölgenin idarî merkezi Yakut Şehri’dir.

Saha Türklerinin oluşumunu sağlayan en büyük etnik unsurlar Töles ve Kırgız boylarıdır.

• Saha coğrafyasında Saha etnik oluşumunun ilk merhalesinde İskitler yer almaktadır. Bölgede yapılan kazılarda İskitlere ait kurganlara tesadüf edilmiştir.  

• Ardından bölgede Hunlar görülmektedir.  

• VI.-X. yüzyıllar arasında bölgede Kurıkan’lar yayılmıştır. İlim adamlarının büyük kısmı da Saha Türklerini Kurıkan’lara bağlamaktadırlar.  

• X.-XV. yüzyıllar arasında ise bölgeye Moğol göçleri yaşanmış, bölge toprakları Moğol hâkimiyetine girmiştir.  

• Son olarak da Ruslar bölgeye hakim olmuşlardır. 

Rusların bölgeye gelişleri XVII. yüzyılın başlarında gerçekleşti.

Saha toprakları ilk kez üstün donanımlı Rus işgal kuvvetleri karşısında başarısız olarak 1632’de Rus Çarlığı’na bağlandı.

• Rus işgalinden sonra, yoğun bir Hıristiyanlık propagandası yapıldı.  

• İşgal altındaki yerli halk Rus Ortodoks kilisesine bağlandı ve Ortodoks Hıristiyan adı almaları konusunda da zorlandı.  

• Ruslar Saha Türklerinin eski dinini yok etmeye çalıştılar. 

27 Nisan 1922 yılında Yakut Sovyet Sosyalist Özerk Cumhuriyeti ilan edildi.

Cumhuriyetin güney ve güneydoğusunda Moğolistan, doğusunda Buryat Cumhuriyeti, kuzey doğusunda İrkut Oblastı, kuzeyde Krasnoyar (Kızılyar), kuzey batısında Hakas Cumhuriyeti ve batısında Altay Cumhuriyeti yer almaktadır.

Taş devrinden itibaren Tuva Cumhuriyeti topraklarında M. Ö. 10.000’lere âit insan yerleşimi izleri mevcuttur.

• Göktürk Kaganlığı’nın bölgeye hükmettiği bilinmektedir.
• Milâdî IX. yüzyılda Uygur Kaganlığı’nı yıkan Kırgızlar, XII. yüzyıla kadar Tuva bölgesine hâkim oldular.
• yüzyılda bölge tamamen Moğol istilasına uğradı. XIII. ve XIV. yüzyılda burası Cengiz Han’ın torunu Kubilay tarafından idare edilmekteydi.
• 1750’lerden sonra burası Çin İmparatorluğu’nun hâkimiyetine geçti.
• 1912 yılına kadar süren bu hâkimiyet Rusya’nın yayılmasıyla farklı bir safhaya girdi. Tuva’daki Rus taraftarlarının faaliyetleri sonucunda Tuva, Yenisey Eyaleti’nin bir parçası olarak 1914 yılında Rusya himayesine girdi.

Tuvalılar arasında yaygın olan iki din Lama Budizmi ve Tengricilik’tir.

Tuva coğrafyasında milâttan önceki devirlere âit kurganlardaki bozulmamış definlerin üzerlerinde deri malzemeden ve koyun yününden eğrilmiş ipliklerden imal edilmiş başlıklar ve metal süslemeli giysiler eski Tuvalıların kültür olarak oldukça ilerlediklerini göstermektedir.

Hakaslar, Rusya Federal bölgelerinden Sibirya Federal Bölgesi’ndeki Hakas Cumhuriyeti’nde yaşamaktadırlar. Burası Orta Sibirya’nın güneyinde yer almaktadır. Cumhuriyetin idârî merkezi Abakan Şehri’dir. Komşuları Kemerovo Oblastı, Krasnoyar (Kızılyar) Kray, Tuva ve Altay cumhuriyetleridir.

Milattan önce üç binli yıllardan itibaren yerleşimlerin görüldüğü bölgede arkeolojik kazılar neticesinde Afanasyevo kültürüne (M. Ö. 3300-1700) âit çok sayıda evcil hayvan kemiği ve kap kacak parçaları bulunmuştur.

Aralık 1990’da Krasnoyar (Kızılyar) Kray’dan ayrılan Hakasya, 1991 yılının Temmuz ayında Hakas Özerk Cumhuriyeti oldu ve 1992 yılında ise Rusya Federasyonu tam üyesi olarak kabul edildi.

Altay coğrafyasında Şor, Teleüt, Tuba yani Tuva, Kumandı, Lebed ve Telengüt gibi çok eski Türk boyları yaşamaktadır.

• Altay coğrafyası İskitlerden sonra Hunlara, Göktürklere, Kırgızlara ve X. yüzyılın başlarında Kitanlara âit oldu.
• yüzyılda ise Moğollar Altayları tamamen ele geçirdiler.
• Bölge Türkleri XVI. yüzyılda Kalmuk-Oyrat Hanlığı’na bağlandı.
• Çin İmparatorluğu 1756’da Kalmuk-Oyrat Hanlığı’nı yok ederek Altay’a hâkim oldu.
• 1919 yılının sonlarında Sovyet idâresi Altay bölgesini tam olarak ele geçirdi.

• Bölge Türklerinden Altay Kişiler Katun, Ursul, Sema, Çarış, Kan gibi ırmakların kıyılarında;
• Telengütler (Ruslar XVIII. yüzyılda Uranhay Kalmukları derler) Çu Irmağı havzasında;
• Teleütler Çerga ve Basat ırmakları çevresinde;
• Tubalar yani Tuvalar (Yiş Kişi de denir) Uymen, Puca, İşa, Kokşı, Mayma ırmakları etrafında;
• Kumandılar Lebed Irmağı’nın çıktığı yerlerde, Solton havalisinde;
• Lebedler (Ku Kişi veya Çalkandu da denir) ise Biy Irmağı’nın kolu Lebed Irmağı etrafında yayıldılar.

Sibirya’daki Türk halklarından Şorlar, Batı Sibirya’nın güneyinde, yoğunlukla Kemerovo bölgesindeki Taşdagul, Novokuznetsk, Mejduçerensk, Miskovsk, Osinokovsk havalisinde yaşamaktadırlar.

Dolgan Türkleri Rusya’nın kuzeyindeki Taymır bölgesinde yaşamaktadır. Dolganların yaşadıkları Taymır Özerk Okrugu, Krasnoyar (Kızılyar)’a bağlıdır.

İdil boyundaki Türk boyları Tatarlar, Başkurtlar ve Çuvaşlar olarak üçe ayrılabilir.

Tatarlar, İdil boyundaki en kalabalık Türk boyu ve Rusya’da nüfus bakımından Ruslardan sonra gelen ikinci etnik gruptur.

• Bu hadiseden sonra Tatarlar yurtlarından çıkarak dağıldılar ve bir daha devlet kuramadılar.
• Halk Ruslar tarafından şehirlerden ve ırmak kenarlarından kovuldu.
• Tatar soylularının bir kısmı Rus hizmetine girdi ve Hıristiyanlığı benimsedi.
• Halkın çoğu haraç ödemek ve çeşitli devlet yükümlülüklerini yerine getirmek mecburiyetinde olan “devlet çiftçisi” statüsüne geçti.
• Bölgedeki verimli topraklar Rus köylülerine dağıtıldı ve Tatarlar ücra köşelerdeki verimsiz arazilere hapsedildi.
• Kazan’daki bütün camiler yıkıldı ve yerlerine kiliseler dikildi.
• Tüm baskı ve asimilasyon siyasetlerine karşılık Tatarlar İslâmiyet’e bağlı kaldılar ve öz kültürlerini muhafaza ettiler.

Tatarlar 1774’de çıkan bir isyana iştirak ederek bazı serbestlikler edindiler. 1789’da Ufa’da Rusya Müslümanları Dinî İdâresi ve Orenburg’da müftülüğün kurulmasıyla Ruslar İslâmiyet’i inkârcı siyasetten vazgeçtiler.

Tataristan bugün Rusya Federasyonu’na bağlı Tataristan Cumhuriyeti olarak devam etmektedir.

Eski Türk dininde yaşayan Başkurtlar arasında İslâm dini, X. yüzyılda İdil Bulgarlarının Müslüman olmasıyla görüldü, ancak tam olarak XIV. yüzyılın ilk yarısında Özbek Han döneminde halk kitleler hâlinde İslâm’a girdi.

Kazan Hanlığı çöktükten sonra Ruslar, asker olarak kullanmak üzere Başkurtlara bazı imtiyazlar tanıdılar.

Başkurtlar topraklarını muhafaza ettiler, Hıristiyanlaştırma siyasetinden genellikle muaf tutuldular ve daha az vergi verdiler.

Başkurtların kontrol altına alınması, bu vesileyle Rusya’nın doğu sınırlarının koruması ve Türkistan’a yayılmak için ön hazırlık yapılması gibi hedefler güdülüyordu.

Sovyetler Birliği’nin dağılmasından sonra 25 Şubat 1992’de özerk statüde Başkurdistan Cumhuriyeti kuruldu.

Sovyetler Birliği dağıldıktan sonra ise 1992 yılında Çuvaş Cumhuriyeti veya Çuvaşiya kuruldu.

• Türk boylarından Avrupa Hunlarının (IV. yüzyıl),
• Bulgarların (IV.-VIII. yüzyıl)
• Hazarların (VIII. yüzyıl)
• Çeşitli devirlerde kısım kısım Grekler, Gotlar ve Bizans tarafından elde tutulan Kırım, Rusya, Moğol, Osmanlı, Altın Orda Hanlığı gibi devletlere de ev sahipliği yapmıştır.

Kırım’da 18 Ekim 1921’de Kırım Sovyet Sosyalist Özerk Cumhuriyeti kuruldu.

Sovyetler Birliği’nin dağılmasından sonra Kırım, bağımsız olan Ukrayna’nın bir parçası hâline geldi.

Karadeniz ve Hazar Denizi arasında yer alan, Avrupa ve Asya’nın sınırında bulunan Kafkasya, bugün Rusya Federasyonu içerisinde yer almaktadır.

Karaçay-Malkarlılar, Kafkasya’nın Türk boylarındandır ve çoğunluğu Kabardino-Balkar Cumhuriyeti’nde yaşarlar.

Kafkas Dağları’nın en yüksek zirvesi olan Elburz (Mingi Tav) havalisinde yayılan bu boy, tarih boyunca Kafkasya’da hâkimiyet kuran Kimmer, İskit, Hun, Bulgar, Hazar, Kıpçak gibi eski Türk topluluklarının torunlarıdırlar ve yine bunların Kafkasya’nın çeşitli yerli halklarıyla karışmaları neticesinde ortaya çıkan bir Türk halkıdırlar.

Kumuklar Kafkasya’nın Dağıstan kuzey kısmında ve Terek’in güneyinde, Hazar Denizi kıyısında yayılmışlardır.

Nogayların taşıdıkları ad, Cengiz Han’ın torunlarından Berke Han’ın başkumandanı olan Nogay Han’ın kurduğu birlik etrafında toplanan Türklere verilmişti.

Bugün Don ve Kuban arasında Astrahan havalisinde yayılmışlardır.

Bükreş Barış Anlaşması’na göre Türkiye’ye geldiler. Kırım Savaşı’ndan sonra Nogay kitleleri Kırım Tatarlarıyla beraber Türkiye’ye yerleşti.

Türkiye sınırına 15 kilometre uzaklıkta, Posof Çayı’nın iki yakasında yer alan Ahıska, çok eski bir Türk yurdudur.

Ahıska Türkleri, Atabekler idâresinde Osmanlı Devleti ile iyi ilişkiler kurdular.

• XVI.yüzyılın başlarında Yavuz Sultan Selim’e asker vererek Ahıska’nın ve Batı Gürcistan’ın Osmanlı himayesine girmesini sağladılar.
• Yine 1514’deki Çaldıran Savaşı’nda Osmanlı Ordusu’na yardım ettiler.

XVI.yüzyılın sonlarına doğru Ahıska Atabekleri hükümetinin sınırları Azgur’dan Kars, Artvin, Tortum ve Erzurum’a kadar uzanıyordu.

1578’teki Kafkas Seferi’nden sonra Osmanlı Devleti’ne bağlandı. Ahıska Şehri, yeni kurulan Çıldır Eyaleti’nin başşehri oldu.

16 Mart 1921’de imzalanan Moskova Antlaşması ile Ahıska, Batum ile birlikte Ruslara kaldı.

15 Kasım 1944’de bir gecede 200’den fazla köy ve kasabada yaşayan on binlerce Türk yük ve hayvan vagonlarına bindirilerek Sibirya ve İç Asya’daki diğer yerlere sürüldüler. Böylece Sovyetler Birliği, Türkiye sınırındaki Türkleri temizlemiş oluyordu.

Sibirya Tatarlarının etnik teşekkülünde Kıpçaklar en önemli rolü oynamışlardır. 

İlim adamlarının büyük bir kısmı Saha Türklerini Kurıkan’lara bağlamaktadırlar. 

Hakasya’daki ilk Türk kültürleri Afanasyevo, Andronovo, Okuneva, Tagar, Karasuk ve Taştık’tır.

Kreşinler.

Tatarlar, Başkurtlar, Çavuşlar

Tatarların ticaretle gelişmeleri sonucunda olmuştur.

-Tatarlar yurtlarından çıkarak dağıldılar.

-Ruslar tarafından şehirlerden ve ırmak kenarlarından kovuldular.

-Tatar soylularının bir kısmı Rus hizmetine girdi ve Hıristiyanlığı benimsedi.

-Halkın çoğu haraç ödemek ve çeşitli devlet yükümlülüklerini yerine getirmek mecburiyetinde olan “devlet çiftçisi” statüsüne geçti.

-Bölgedeki verimli topraklar Rus köylülerine dağıtıldı ve Tatarlar ücra köşelerdeki verimsiz arazilere hapsedildi.

-Kazan’daki bütün camiler yıkıldı ve yerlerine kiliseler dikildi

Tom

Novosibirsk

Baraba

Tobol-İrtiş

Karaçay - Malkarlılar

Kumuklar

Nogaylar

Ahıska Türkleri

Tavlu (Dağlı)

Beş Dağ Topluluğu

Alan

Kara Çerkes

Dağlı Tatar

Rus istilasına kadar Kumuklar, Şamhallık denilen bir idârî sisteme sâhiptiler. Kumuk bölgesini Şamhal adı verilen ve Altın Orda hanlarının soyundan gelen beyler idâre ederdi.

Tagar Kültürü’ne âit olduğu söylenen Boyar Kaya Resimleri’dir.

1774 yılında Osmanlı Devleti ile Rusya arasında imzalanan Küçük Kaynarca Antlaşması neticesinde Kırım, Osmanlı’nın elinden çıkmıştır.

60 Bahadır

Tuna

Kuban

Kırım

Astrahan

Bugünkü Altay coğrafyasında Şor, Teleüt, Tuba (Tuva), Kumandı, Lebed ve Telengüt gibi eski Türk boyları yaşamaktadır. 

Bazıları Şamanlığı Türklerin asıl dini olarak adlandırsa da bunun bir din olmadığı ve öteki âlem varlıklarıyla ilişki kurma, büyü ve tedavi ritüellerinin bütününü ifade ettiği görüşü daha makûldür.

-Deri malzemeden ve koyun yününden eğrilmiş ipliklerden imal edilmiş başlıklar

-Metal süslemeli giysiler

Fin-Ugorlar.

Bu sözün “çiftçi” mânâsına geldiğini söyleyenler vardır