1071 Malazgirt zaferinin ardından Anadolu’nun doğusunda mahalli Türkmen beyliklerinin ortaya çıkışına tanık oluyoruz. Erzurum ve çevresinde Saltuklular, Erzin-can ve Kemah’ta Mengücükler, Yeşil Irmak havzasında Danişmendliler, Van Gölühavzasında Sökmenliler, Diyarbekir bölgesinde İnal Oğulları, Dilmaç Oğulları, Mardin ve Hısn-ı Keyfa Artukluları, Elazığ yöresinde de Çubuk Oğulları ve ardından Harput Artukluları, XI. asrın son çeyreğinde tarih sahnesine çıkmışlar, yaklaşık olarak iki asır boyunca bölgenin kaderine hakim olmuşlardır.

Doğu Anadolu Türk devletleri doğuşlarını Selçuklulara borçlu olmakla beraber, varlık sebepleri ve dayandıkları etnik temel şüphesiz Oğuz Türkleridir.

Doğu-Anadolu Türk Devletleri”nin oluşumuna zemin hazırlayacak Türkmen harekâtı 1040 yılında büyük Selçuklu Devletinin kuruluşu ile gerçek anlamda başladı.

Asıl fetih ve yerleşim 26 Ağustos 1071 yılında Malazgirt ovasında Bizans ordusunun Selçuklu ordusu tarafından yok edilip Bizans İmparatoru'nun esir alınmasından sonra oldu.

Alp Arslan döneminde Ani’nin fethi, Kafkasya’nın denetim altına alınması ve Gürcülerin Kür nehrinin kuzeyine atılması sonucu Türkmen akınları Orta Anadolu’yu kadar ulaştı. Konya ve Kayseri Türkmen beyliklerince alındı. Urfa yöresi de ağır şekilde tahrip edildi. Ancak asıl fetih ve yerleşim 26 Ağustos 1071 yılında Malazgirt ovasında Bizans ordusunun yok edilip İmparatorun esir alınmasından sonra oldu. Selçuklu hükümdarı Alp Arslan’ın bütün samimiyetine rağmen yeni Bizans yönetimi anlaşmaya yanaşmayınca büyük harekât başlatıldı. Artuk, Tutak, Mengücük, Danişmend, Saltuk gibi namlı Türkmen beyleri ile Kutalmışoğlu Alp İlek, Devlet ve Süleyman Şah gibi şehzadeler büyük Oğuz kitleleri eşliğinde Anadolu’da fetihler yaptılar. Bu büyük hadise sonucunda bir tarafta Doğu Anadolu Türkmen beylikleri doğarken diğer taraftan Batı’da İznik merkezli Türkiye Selçukluları devleti kuruldu.

Artuklular, Hısnıkeyfâ (Hasankeyf), Mardin ve Harput olmak üzere üç kol halinde hüküm sürmüşlerdir.

Danişmendliler, Anadolu’daki en önemli Türkmen beyliklerinden biri olarak, 1071-1178 yılları arasında Sivas, Malatya, Kayseri, Tokat, Niksar, Amasya, Kastamonu, Çankırı, Çorum ve Elbistan dolaylarında hüküm sürmüştür.

Beyliğin kurucusu Danişmend Gazi, Alp Arslan’ın önde gelen komutanlarından olup, Malazgirt savaşını takiben Emir Artuk ile beraber Yeşil Irmak havzası ve Kelkit vadilerinde fetihlere katılmıştır. Daha sonra Artuk’un Sultan Melikşah tarafından geri çağrılması ile Danişmend, Niksar ve havalisinde beyliğini tesis etmiştir.

Sivas’ta Yağı Basan, Kayseri’de Zünnun ve Malatya’da Aynüddevle idaresinde üç ayrı beylik ortaya çıktı.

Danişmendlilerin yüz yıldan fazla süren hakimiyetleri boyunca Anadolu’nun sosyal, kültürel ve ilmi olarak gelişmesine katkıları büyüktür. Danişmendname onların ülkeye hizmetlerinin yüceltilmiş bir anlatımıdır. Danişmendliler hakim oldukları sahalarda çok sayıda cami, medrese imaret, türbe gibi tarihi eser vücuda getirmişlerdir. Bunlardan önemli bir kısmı günümüze kadar varlıklarını korumuşlardı. Onlar ilim ve fen adamlarına da değer vermişlerdir. Bu meyanda Kayseri, Malatya ve Sivas alimlerin sık sık uğradığı birer eğitim ve bilim merkezi haline gelmişlerdir.

Danişmendliler’de daha ilk dönemlerden itibaren para tedavülü görülür. Kendi adına ilk para bastıran beyliğin kurucusu Danişmend Gazi’dir.

Mengücük Beyliği, Karasu-Kelkit Irmakları arasında Erzincan, Kemah, Divriği ve Şebinkarahisar (Kögonya) kentlerini içine alan bir sahada kurulmuştur.

Beyliğin merkezi Kemah idi. Megücekler’in uç (suğur) dan ziyade iç beylik karakteri taşıması siyasi ve askeri hareketlilikten çok istikrarlı ve huzurlu bir dinginliğin hakim olmasına yol açtı. Bu farklılık, Mengücük Beyliğini diğer Türkmen devlet ve beylikleri içinde en zengin kültürel birikime sahip olma konumuna getirmiştir.

İshak’tan sonra beylik, oğulları Davud ve Süleyman arasında iki şubeye bölünmüştür. Davud’un hakimiyetindeki sahalar Erzincan’dan başka Kemah ve Şebinkarahisar’ı kapsarken, Süleyman Bey’in elinde sadece Divriği ve çevresi vardır.

1071 Malazgirt zaferi ile Bizans güçlerinin bölgeden çekilmesi sonucu Ebu’l-Kasım Saltuk Bey yöreyi ele geçirmek ve burada yeni bir idare kurmakla görevlendirildi. Saltuk Bey’in 1071-1072 yılları arasında Erzurum’u fethederek beyliği kurduğunu tahmin edebiliriz.

Sökmenli Devleti 1100-1207 yılları arasında Ahlat merkez olmak üzere Van, Erciş, Bargiri, Tatvan, Malazgirt, Muş ve Sason civarında hüküm sürmüştür.

İnal Oğulları 1098-1183 yılları arasında Amid (bugünkü Diyarbakır) merkez olmak üzere, Ergani, Talhum, Çermuk ve Zülkarneyn’de hüküm sürmüş bir Türkmen beyliğidir.

Sultan Alparslan’ın komutanlarından Dilmaçoğlu Mehmed Bey tarafından kurulan bu mütevazı beylik, 1085-1192 yılları arasında Bitlis, Erzen ve Vestan’da hüküm sürmüş iken, Erzen kolu Moğollar devrine kadar yaşamıştır.

1191 yılında el-Cezire hakimi Takiyyüddin Ömer, Ahlatşah üzerine yürümüş ve Ahlat’ı bir süre kuşatmıştı. Dilmaçlı hükümdarı Eyyübi şehzadesinin yanında yer almış ve ülkesinin geçitlerini kullandırmıştı. Bu olay Dilmaç oğulları ile Sökmenlilerin arasına açtı. 1192 yılında Bektimur Dilmaçoğlu üzerine yürüyerek Bitlis’i kuşatmıştır. Kısa süren bir kuşatmadan sonra kent Sökmenlilerin eline geçti. Böylece Dilmaç Oğulları beyliği sona erdi.

1230 yılında Ahlat’ı ele geçiren Harzemşah Celaleddin, Erzen’e de hakim olmak isteyince kentin hakimi Hüsameddin Tuğrul, Harzemşah’ın himayesini talep etmiş ve talep kabul görmüştü. Ancak Yassı-Çemen Savaşında Celaleddin mağlup olunca, Eyyubiler tekrar yöreye hakim oldular. Melik Eşref’in kardeşi Meyyafarikin hakimi Şehabüddin Gazi, Erzen’i kuşatmış, Hüsameddin kenti sulh ile teslim etmiş, bunun karşılığında da kendisine Hani verilmiştir. Bu şekilde Erzen’deki Dilmaç Oğulları beyliği de sona ermiştir (1230).