Büyük Selçuklu Sultanı Alp Arslan, Bizans ordusunu 1071 yılında Malazgirt’te yendikten sonra Artuk Bey’in komutasındaki bir orduyu Anadolu’nun fethiyle görevlendirdi ve emirleri ile komutanlarına fethettikleri toprakların kendilerine ve oğullarına bırakılacağını bildirerek Oğuz boylarına Anadolu’nun yolunu açtı.

Oğuzların Üçok kolunun Kınık boyuna mensup Selçuklular tarafından 1040 yılında İran bölgesinde kurulan Selçuklu Devleti’ne, Selçuklu hanedanına bağlı kişilerin kurdukları diğer Selçuklu Devletleri ile karıştırılması için Büyük Selçuklu Devleti denilmektedir.

Büyük Selçuklular, Kuzey Irak, Kuzey İran ve Horasan bölgelerine hakim olmuş, Suriye ve Anadolu Selçuklularını doğurmuş, Sultan Sencer’in (öl. 1157) vefatından sonra tarih sahnesinden çekilmişlerdir.

Bizanslıların, ilk Haçlı ordusunu Anadolu’ya geçirerek 1097 yılında İznik’i almaları üzerine Selçuklular, Konya’yı başkent yaparak Orta Anadolu’ya çekilmek zorunda kaldılar.

Büyük Selçuklu Sultanı Melikşah’ın, 1092 yılında ölümünün ardından şehirlerini ele geçiren Mervanoğullarının zulmunden bıkarak 1099-1100 yılında, adalet ve dirayetini duydukları Sökmen el-Kutbî’ye Ahlat’ı teslim etmeleriyle Ahlatşahlar ya da Sökmenliler (1100-1204) adıyla anılan bir diğer Türk Beyliği kuruldu.

Ahlatşahlardan II. Sökmen (1128-1185) devrinde tarihinin altın devrini yaşmış ve İslam dünyasının en büyük kentlerinden biri haline gelmiştir. Siyasi istikrar Ahlat’ta ticaret, ilim, sanat ve kültürün gelişmesini sağlamış, kentin zenginliği komşu hükümdarların dikkatini çekmiş ve Ahlat, bu dönemde Bağdat ile yarışacak derecede gelişerek eğlence merkezi olmuştur.

Evvelce Büyük Selçuklulara tabi olan Anadolu Selçukluları Sultan I. Mesud Dönemi’nde (öl.1155) tam bağımsızlıklarını elde ettiler.

Avrupalılar, I. Mesud döneminden itibaren Anadolu’yu Türkiye adıyla adlandırdılar.

Anadolu Selçuklu Devleti II. Gıyaseddin Mesud (öl.1308) ve kendisinden sonra başa geçen V. Kılıç Arslan’ın (öl.1318) çok sönük geçen devirlerinin ardından 1318 yılında yıkılarak tarihe karıştı.

Dört makaleden oluşan Keşfu’lAkabe’nin ilk makalesinde dünya ve kainatın küre biçiminde olduğu ve dünyanın kâinatın merkezinde yer aldığı, dünyanın dörtte üçünün sularla kaplı olduğu belirtilmekte ve dünyanın çapı ile iki meridyen arasındaki mesafe hesaplanmaktadır.

Anadolu’ya Müslüman olarak gelen Türklerin, eski adet ve geleneklerini korudukları, özellikle ölüm gibi insanın çaresiz kaldığı durumlarda halkın yanı sıra Sultanların da eski matem usullerine uydukları görülmektedir. Sultan ve beyler eski geleneklere uyarak cenaze alaylarında başlarını açıyor, elbiselerini ters çevirerek giyiyor, saçlarını kesiyor ve atlarının eğerlerini ters yerleştiriyorlardı. (Turan, 2006, 467-471).

Bugünkü bilgilerimiz ışığında, Anadolu’da yazıldığı bilinen günümüze gelebilmiş ilk eser, Kayserili İbnü’l Kemal’in Danişmendli Beyliği’nin kurucusu Gümüştekin Ahmet Gazi (öl.1105) adına kaleme aldığı Farsça Keşfu’l-Akabe adlı eseridir.

Devrin mühendis ve mucidi El-Cezerî, otomata adıyla bilinen Arapça Kitab fi Ma’rifet el-hiyel el-Hendesesiyye adlı minyatürlü kitabı yazmıştır. 

I. Alâeddin Keykubad’ın desteğiyle büyük bir uygarlık ve kültür projesine dönüşerek tüm Anadolu’ya yayılan Ahilik teşkilatı Anadolu’nun sosyal, siyasi,
ekonomik, bilim, sanat ve savunmasında büyük rol oynamıştır.

Horasan tasavvuf okuluna ve Necmeddin Kübrâ tarikatına mensup babası Sultanu’l-ulema Bahâeddin Veled ile birlikte çocuk yaşta Anadolu’ya gelen Mevlânâ Celâleddin Rumî, Anadolu Selçuklu tasavvuf ve kültür hayatında büyük yankılar yapmış, büyük İslâm mutasavvıfıdır. 

Anadolu Selçukluları yazı dili olarak Farsça ve Arapça’yı kullanmışlardır. Türkçe sözlü gelenek içinde yerini bulduğundan, Türkçe yazılmış çok az eser bulunmaktadır. Türkçe yazıldığı bilinen ilk şiir “olısar”, Evhadüddin Kirmânî tarafından redif­li gazel olarak kaleme alınmıştır. (Macit, 2006, 481-483)

Büyük Selçukluların inşa ettirdikleri Diyarbakır Ulu (1091-1092) ve Siirt Ulu (1129 onarım) Camii, Anadolu Türk döneminin en erken tarihli cami yapılarını oluştururlar. 

İslâm dünyasında, eğitimi düzenleyerek Nizamiye medreseleri olarak adlandırılan ilk düzenli medrese yapılarını inşa ettiren Büyük Selçukluların ünlü veziri Nizam-ül mülk’dür. 

Erken tarihli medrese yapılarına Orta, Güneydoğu ve Doğu Anadolu bölgelerinde rastlanmaktadır.

Mardin Artuklu hükümdarı Necmeddin İl-gazi’nin, 1108-1109 yılında Mardin’de yaptırdığı cami, medrese, şifahane, hamam ve çeşme yapısının bulunduğu Emineddin Külliyesi’nin yıkılan maristanı Anadolu, Türk döneminin bilinen en erken tarihli şifahane yapısıdır. 

Kümbet: Altta cenazelik, üstte mescit katı bulunan, mescit katlarının örtüsü
ayrıca dışarıdan konik ya da piramidal külâh içine alınan mezar yapılarına kümbet denilmektedir.

Bilinen en erken tarihli hanı II. Kılıç Arslan inşa ettirmiş, ilk ticari amaçlı anlaşmayı oğlu I. Gıyaseddin Keyhüsrev imzalamıştır. 

Tebriz üzerinden Anadolu’ya giren doğu-batı kervanyolu üzerinde bulunan Erzurum, Erzincan, Sivas, Kayseri, Konya Selçuklu Dönemi’nde önemli ticaret merkezleri olmuştur.