Sultan I. Alâeddin Keykubad (1220-1237), büyük dalgalar halinde Anadolu’ya gelen Türk boylarını, uç adı verilen sınır bölgelerine yerleştirmekle Selçuklu Devleti’nin çöküşe geçtiği ve dağıldığı sıralarda kurulacak beyliklerin güç alacakları toprakları kendilerine sağlamış oldu. Kurucu beylerinin soy adlarıyla anılan ve genel olarak beylikler adı altında toplanan bu küçük devletlerden ilkinin, I. Alâeddin Keykubad’ın Kırım seferini başarıyla yerine getiren ve Suğdak’ı fetheden Melikü’l-ümera Hüsameddin Çoban’a, 1227 yılında ıktâ olarak verdiği Kastamonu ve çevresinde, Selçuklu hakimiyetinde kurulan Çobanoğulları Beyliği (1227-1309) olduğu kabul edilmektedir.

Bir vilayet ya da eyaletin bütün taşınmaz mal ve gelirleriyle birlikte bir komutan ya da valiye verilmesine ıktâ denilmektedir.

Selçukluların büyük divanında bulunan ve toprak hukuku ile ilgili olarak hâs ve ıktâlarla ilgili işlemleri yapan dairenin hazırladığı, Sultanın verdiği imtiyazları bildiren fermana pervâne, bu belgeleri hazırlayan dairenin başkanına pervâneci denilmektedir.

Selçuklu Sarayının korunmasıyla görevli kişilere candar, onların başkanlarına da Emir Candar denilmektedir.

Maveraünnehir ve Horasan bölgelerini istila eden Moğollar, 1220 yılından itibaren bu bölgelerde yaşayanları batıya doğru göç etmeye zorlayınca, Sultan I. Alâeddin Keykubad (1220-1237), büyük dalgalar halinde Anadolu’ya gelen Türk boylarını, uç adı verilen sınır bölgelerine yerleştirmekle Selçuklu Devleti’nin çöküşe geçtiği ve dağıldığı sıralarda kurulacak beyliklerin güç alacakları toprakları kendilerine sağlamış oldu. Moğollar’ın önünden kaçarak Anadolu’ya gelen kitlelerden Babai tarikatına mensup olanların 1240 yılında çıkardıkları, çok kanlı bir biçimde bastırılan Babai isyanı ve Selçuklularının 1243 Kösedağ Savaşında Moğollara yenilerek vergiye bağlanmaları, Anadolu Selçuklu Devleti’nin çöküşünü hazırladı. Moğolların 1256 yılında İran’da İlhanlı Devleti’ni (1256-1335) kurarak Selçuklu Sultanlarının taht kavgalarına taraf olmaları, Selçuklu Sultanlarını kendi memurları gibi azlederek atayabilmeleri, tabi oldukları İlhanlılara karşı direnemeyen bu Sultanların kötü yönetimi ve devletin ağırlaşan vergilerle yoksul düşmesi Selçukluların yıkılmasına ve aralarında Osmanlıların da bulunduğu çok sayıda beyliğin kurulmasına neden oldu.

Beylikler Dönemi’nde askeri faaliyetlerin, Selçuklularda olduğu gibi sürdürüldüğü, ana gücün atlı süvarilere dayandığı anlaşılmaktadır. 13. yüzyılın sonundan itibaren, özellikle denize kıyısı olan beyliklerde, deniz savaşlarının ve deniz ticaretinin öne çıktığı görülmektedir.

Karadeniz, Akdeniz, Marmara ve Ege Denizi’ne açılan limanları bulunan Pervâneoğulları, Karasioğulları, Menteşeoğulları, Candaroğulları, Aydınoğulları, Saruhanoğulları ve Hamidoğulları denizcilik faaliyetlerinde bulunmuşlardır.

Bilinçli kültürel politikalar izleyerek, kuruluşlarından itibaren memleketlerinin imarına çalışan beylik hükümdarları, mimariye ve edebiyata büyük önem vermişlerdir. Şemseddin Muhammed Tusteri, Eşrefoğlu Mehmed Bey adına Arapça Fusulü’l-Eşrefiyye isimli sekiz bölümlük bir eser yazmıştır. Bu eserin birinci bölümünde kelâm ilmine, ikinci bölümünde maddenin yapısına, üçüncü ve dördüncü bölümlerinde
göklere, beşinci ve altınca bölümlerinde maddenin hareket ve yapısına, yedinci bölümünde güneşten başlayarak dumanın oluşumuna kadar geniş bir alana girilmekte, sekizinci bölümünde insanı diğer canlılardan ayıran özelliklere değinilmektedir.

Karamanoğulları, Germiyanoğulları ve Aydınoğullarının koruyuculuğunda eser veren bilgin ve şairler, Oğuz Türkçesinin yazı dili olarak gelişmesine öncülük etmişlerdir. Türkçe eser yazılması ve diğer dillerde yazılmış eserlerin Türkçeye çevrilmesi Germiyanoğulları, Aydınoğulları ve Menteşeoğullarının önemli kültürel faaliyetleri arasında bulunur. 

Dil ve gramer açısından 15. yüzyılın öne çıkan Türkçe yazılmış iki önemli eserinden birini, Germiyanoğlu II. Yakup Bey tarafından kaleme alınan Kütahya İmaret Mescidi’ne ait Türkçe vakfiye, diğerini Sultan II. Murad ile Karamanoğlu İbrahim Bey arasında yapılan açık bir Türkçe ile yazılmış anlaşma metni oluşturmaktadır.

Bir vakfın işleyiş ve şartlarını bildiren resmi evrağa vakfiye denilmektedir.

• İlhanlı veziri Sahip Şemseddin Cüveynî’nin 1271-1272 yılında darülhadis olarak
  yaptırdığı Sivas Çif­te Minareli Medrese.
• İlhanlı hükümdarı Olcaytu’nun eşi Yıldız Hatun’un kölesi Abdullah oğlu Anber tarafından 1308-1309 yıllarında yaptırılan Amasya Bimarhanesi.
• İlhanlı hükümdarı Olcaytu zamanında Erzurum ve Bayburt’un İlhanlı Valisi Hoca
  Cemâleddin Yakut adına 1310-1311 yıllarında yaptırılan kapalı avlulu, dört eyvanlı
  Erzurum Yakutiye Medresesi.
• Nurettin oğlu Sentimur tarafından 1314 yılında inşa edilen Tokat İbn Sentimur Türbesi.
• Selçuklu Sultanı IV. Rükneddin Kılıç Arslan’ın kızı Hüdavend Hatun, 1275
  yılında Tebriz’e giderek o tarihte İlhanlı veliâhtı olan Argun Han ile evlenmiş,
  Argun Han’ın (öl.1291) ölümünden sonra Anadolu’ya dönerek Niğde’ye yerleşmiş, sağlığında 1312-1313 yılında türbesini yaptırmış, türbenin inşasından çok
  sonra 1332 yılında vefat etmiştir.
• İlhanlı Melik Şah Bey tarafından kardeşi Kiru Baltu oğlu Sultan Şah Bey adına
  1327 yılında yaptırılan iki katlı Sivrihisar Alemşah Kümbeti.
• Horasanlı Baba İlyas’ın torunu sufî şair Aşık Paşa (öl.1332) adına ailesi tarafından yaptırılan Kırşehir Aşık Paşa Türbesi.

Hadis bilimi okutan din okullarına darülhadis denilmektedir.

Akıl hastalarının tedavi edildiği yapılara bimarhane denilmektedir.

Selçuklu Sultanı IV. Rükneddin Kılıç Arslan’ın kızı Hüdavend Hatun, 1275 yılında Tebriz’e giderek o tarihte İlhanlı veliâhtı olan Argun Han ile evlenmiş, Argun Han’ın (öl.1291) ölümünden sonra Anadolu’ya dönerek Niğde’ye yerleşmiş, sağlığında 1312-1313 yılında türbesini yaptırmış, türbenin inşasından çok sonra 1332 yılında vefat etmiştir. İlhanlıların Selçukluların tüm kurumlarına el koydukları, devletin dağıldığı tarihlerde inşa edildiğinden, bu kümbet İlhanlı Dönemi’nde inşa edilmiş bir Selçuklu eseri olarak tanıtılmaktadır.

İbadet, eğitim ve barınma işlevlerinin bir arada toplandığı camilere zaviyeli cami denilmektedir. Ortadaki kapalı avlularına üç yandan eyvan ya da kapalı mekânlar açılır. Bu mekânlardan en büyüğü mescit bölümüdür.

Beylikler Dönemi’nde, birimleri kubbe, haç ve çapraz tonozlarla örtülebilen çok bölüntülü Selçuklu ve Beylikler Dönemi camilerinden farklı olarak, belli bir birimin temel alındığı modüler sisteme dayanan, her biri tonoz ya da kubbe örtülü eş ölçüdeki kare ya da dikdörtgen biçimli birimlerden oluşan çok sayıda cami inşa edilmiştir. Eş bölüntülü Beylikler Dönemi camilerini, Hamidoğullarının Antalya Yivli Minare Camii (1374), Saruhanoğullarının Manisa Ulu Camii (1376), Karakoyunluların Van Ulu Camii (1389 1400), Karamanoğullarının Aksaray Ulu Camii (1402-1424-1463), Ermenak Meydan Camii (1436 öncesi) Akkoyunluların Diyarbakır İbrahim Bey Mescidi (15.yy son çeyreği) ile Ramazanoğullarının Adana Ulu Camii (1519-1520) temsil ederler.

Kubbe, haç ya da çapraz tonoz örtülü, kare, çokgen ya da yuvarlak planlı olabilen, sütun ya da payelere atılmış kemerlerle oluşturulan dışarıya açık mimari kuruluşlara baldaken denilmektedir.

İç bükey yüzeyli küçük prizmatik ögelerin, birbirleri üstüne derece derece taşarak bindirilmek suretiyle dizildiği üç boyutlu mimari ögelere mukarnas denilmektedir. Sütun
başlıklarında, portal ve niş kavsaralarında, şerefe altlarında, kubbe geçişlerinde kullanılırlar.

Köşeli bir mekânın kubbe ile örtülebilmesi için, kemerler arasına köşelere yerleştirilen iç
bükey yüzeyli geçiş ögelerine pandantif denilmektedir.