Osmanlı toplumsal sistemini , gelişme ve dönüşüm tarihleri, birbiri ile farklılaşan zaman dilimlerine karşılık gelse de ana hatları ile iki döneme ayrılır; a) klasik dönem (nizâm-ı kadîm) ve b) yenileşme dönemi (nizâm-ı cedîd)  Klasik dönem kuruluştan başlayıp 18. yüzyıl sonlarına kadar uzanan dönemi, yenileşme dönemi de  19.yüzyıl başlarından devletin çöküşüne kadarki dönemi içine alır.

Osmanlı Klasik dönemi : oluşma, olgunlaşma ve esnekliğini kaybetme şeklindeki alt dönemlere ayrılır.

1. Oluşma (1299 - 1453).yüzyılın sonlarından başlayıp istanbul’un fethine kadar geçen yüz elli yıllık dönem.
2. Olgunlaşma (1453 - 1699). istanbul’un fethinden Karlofça andlaşmasına kadar geçen yaklaşık ikiyüzelli yıllık dönem.
3. Esnekliği kaybetme Klasik sistemin gelişmeler karşısında onları algılama, sistem gereklerine göre uyumlandırma, dönüştürme gücü ve esnekliğini kaybetmeye başladığı 18. yüzyıl

Yenileşme dönemi, Osmanlı Devleti ileri gelenlerinin 18. yüzyılın sonlarından başlayıp  20.yüzyılda devletin çöküşüne kadarki zaman diliminde var olan problemlere yeni çözüm arayışlarını iç dinamiklerden ziyade Batı dünyasında bulmaya çalıştıkları, sistemi bu doğrultuda yenileme çabası içinde oldukları dönemi ifade eder. Bu yönü ile bir modernleşme projesi dönemidir.

16.yüzyılda  toplumsal sistemin siyasal-idari, ekonomik ve sosyal açıdan düzen ve istikrar kazanmasının bir göstergesi olarak Anadolu da önemli nüfus artışı görülmektedir. Verilere göre Kanuni Sultan Süleyman döneminde Mısır, Irak ve Tuna ötesi bölgeler hariç tutulup bugünkü Türkiye sınırları dikkate alındığında Anadolu da 12-13 milyon insan yaşamaktadır.

Celali isyanları:

16. yüzyıl sonlarında çıkan ve Osmanlı Devleti’nde 17. yüzyılda da görülen isyanlar için kullanılan eşkiyalık hareketlerinin genel adıdır.

Anadoluya gelen nüfusun Doğu Anadolu’ya geçişinin ve  bu bölgelere yapılan iskânların devlet eli ile  teşvik edilmesi önemli bir etken olmuştur.

19.yüzyıl Osmanlı kentinde dört toplumsal örgütlenme alanının belirleyici olduğu söylenebilir. Bunlar:

1.Devlet örgütlenmesi

2.Toplumun dini gruplar-mezhepler arasında örgütlenmesi

3.Esnaf-ahi örgütleri (loncalar)

4.Mahalleler (sosyo-ekonomik ve dini açıdan homojen özellik gösteren kom- şuluk birimleri)

Osmanlı da şehirler, kadı veya kadı naibi tarafından yönetilirdi.

16.yüzyıl sonlarında ortaya çıkan Celâli isyanları sonrasında yaşanan nüfus hareketleri bu tabii akışı bozucu etkide bulunmuşlardır.

Ancak bölgesel ilişkiler açısından daha büyük değişim, sanayileşen Batı ile 19. yüzyıl ve özellikle yüzyılın ikinci yarısında içine girilen yeni ilişkiler ile ortaya çıkmıştır.

Bu genel durumu etkileyen bir diğer önemli gelişme de yüzyılın ikinci yarısından itbaren yaşanan büyük göç hareketleridir.

Bunların başında: âyân ve eşraf vardır. ikinci zümreyi memurlar oluşturmaktadır. Sonra esnaf ve tüccar gelmektedir.

Osmanlı Devletin göçebelere ilişkin genel politikası, onları iskân etmek olmuştur. İskan politikası,devletin göçebeleri kırsalda belirli bir yere kalıcı olarak yerleştirmesidir. iskân siyaseti, kırsal kesimin yerleşim yapısının güçlendirilmesi bakımından önemlidir. Savaşlar ve iç güvensizlik sebebiyle azalan ziraî üretimi arttırmak, boş ve harap kalan yerleri şenlendirmek ve bunun yanında kendileri  bir güvensizlik unsuru olan konar-göçerlerin bu durumuna bir son vermek  için uygulanmıştır.

Bunlar;

• Üretim artışı
• Gelir elde etme
• Askeri yarar
• islamlaştırma
• Bölgenin sistemle bütünleştirilmesi
• Terkedilen bölgedeki bazı olumsuzlukların ortadan kaldırılması  idi.

Genel olarak:

• Yeni fetholunan yerler
• Daha verimli olan araziler
• Ulaşım yolları
• Tımar sisteminin uygulama imkânı olan yerler de uygulanmıştır.

Sürgün: Osmanlı Devletinde bir iskân yöntemi olarak devlet eli ile bir başka bölgeye yerleştirme anlamında kullanılan bir tabirdir. Siyasal nüfuzun kurulmasına engel teşkil eden kişi, topluluk veya aşiretlerin başka bölgelere gönderilmesidir. Sürgün emri çıkan kişi veya grup sahip olduğu bütün mal varlığı ile devletin kendisine tahsis ettiği bölgede, ehl-i ziraatten ise üretim için gerekli arazi, ehl-i zanaatten ise üretim hakkı ve gerekli araç-gereç ile iskân olunurdu.

Yerleşim politikası:

Askerî, maliî ve hukukî teşkilatlanmalar ile birlikte uygulanmıştır. 

Nüfusun azlığı ortamında emeğe olan ihtiyaç bu dönemde daha belirgindir. Bu çerçevede emek açığı önceleri savaşla ele geçen Balkanlardan sağlanan esirler, daha sonra ise Kafkasya ve Afrika ve diğer bölgelerden getirilen köleler aracılığı ile bir ölçüde giderilebilmiştir. Yakın ve Orta Doğu klasik dönem tüccarı mal ticareti yanında ikinci bir iş olarak da esir ticareti  yapmıştır.

Ortaya çıkan eşkıyalık hareketleri sadece siyasal otoriteye bir baş kaldırı anlamının ötesinde bütün siyasal ve sosyo-ekonomik yapıyı etkileyecek duruma ulaşmıştır.

Ahalinin surlarla çevrili kale yerleşim birimlerine toplanmasına,

Yamaçlara köyler kurulmasına neden olan bir nüfus hareteki aynı zamanda

Kırsal kesimdeki arazilerin boş bırakılması yanında kentlerdeki dış mahalle arazilerinin de ekimden uzak kalmasına neden olmuş, sosyo-ekonomik seviye soygunların da ilavesi ile düşmüştür.

Eşkiyalık hareketleri :

    Askerî zümre,

    Taşradaki eşraf ve

    Öğrencilerin hareketleri olarak üç farklı zümrenin katılımı ile oluşmuştur.

 Bunun nedeni, sosyal sınıflaşma için gerekli olan sosyal gruplar arasındaki ilişkinin sınıf bilinci düzeyine ulaşmaması ve sosyal gruplar arasında geçişliliğin (bazı sınırlar olsa da) mevcudiyetidir.

1868 yılında çıkarılan “Tebai Ecnebi- yenin Emlake Mutasarrıf Olmaları Hakkında Kanun” ile bu imkan sağlanmıştır.