İktâ; Osmanlılardan önceki devletlerdeki ve Selçuklulardaki timar sistemidir.

Soyurgal

Timar sistemi içerisinde dirlikler üç ana gruba ayrılmıştır. Bunlar has, zeamet ve timar adını almaktadır.

Geliri 100 bin akçe ve yukarısı olan dirliklere has denilmiştir. Bunlar başta padişah olmak üzere hanedan üyeleri ve yüksek dereceli devlet adamlarına tahsis edilmektedir.

Padişahın annesi başta olmak üzere, kız kardeşi, kızları ve haseki denilen padişahtan çocuğu olmuş saray kadınlarına da paşmaklık denilen haslar tevcih olunurdu.

Zeamet, geliri 20 bin ila 99.999 akçe arasında olan dirliklere verilen isimdir. Zeamet orta dereceli devlet memurlarına ve sipahi subaylarına tevcih edilmektedir.

Zeametlerin kılıçları 20.000 akçelik olduğundan, 100.000 akçeye kadar geliri olan zeametlerde 20.000 akçelik kılıç haddini aşan kısımlar, zeamet sahibinin ölümü halinde oğluna aynen intikal etmezdi.

Osmanlı timar sisteminin esasını ve sayı olarak ana grubunu timarlar oluşturur. Timar, genel olarak geliri en fazla 19.999 akça olan dirliklere denilmektedir.

Timarlarda kılıç miktarı eyaletlere göre farklılık gösterir. Rumeli, Budin, Bosna, Temeşvar ve Anadolu eyaletlerinde kılıç timar 3 bin, Karaman, Mar’aş, Rûm Diyarbekir, Erzurum, Şam, Halep, Bağdad, Şehrizor ve Kıbrıs beylerbeyiliklerinde 2 bin akçedır.

Tevcihi bakımından kılıç timar iki kısma ayrılır: Tezkereli timar, tezkeresiz timar.

Tezkeresiz timar, eyalet yöneticisi olan beylerbeyilerin merkeze sormadan kendi tuğrasını taşıyan berâtı ile tevcih edebildikleri timarlardır.

Timarın tezkereli olması için beylerbeyinin sipahi adayının eline bir tezkere vermesi, yani timar tevcihini merkeze teklif etmesi lazım gelir. Bu tezkereleri değerlendiren dîvân, teklifi yerinde bulduğu takdirde sipahiye timar berâtı verir. Tezkereli timar, daimî kadrolu timar anlamına gelmektedir.

Timarların tezkereli, tezkeresiz, zeamet ve has gibi kategorileri değiştirilemezdi.

Timarları, idâri ve mâlî özerkliği bakımından “serbest” olan ve olmayan timarlar şeklinde iki ayrı bölümde incelemek lâzım gelir.

Pâdişah hasları ile sultan ve vezir vakıflarından başka; vezir, beylerbeyi, sancakbeyi, nişancı, defterdâr, divan kâtipleri, çavuşlar, çeribaşları, subaşılar ve dizdarlar vb. gibi yüksek rütbeli idâre âmirleri ile diğer memûr ve askerlerin has ve zeâmetleri, idârî ve mâlî bakımdan bâzı imtiyazlara sâhip serbest timar olarak muâmele görmektedir.

Serbest timarlarda suçluları tâkip, tutuklama ve mahkeme kararı alındıktan sonra cezaların infazı yetkisi ile para cezalarını toplama hakkı dirlik sahiplerine aitti.

Serbestiyet üzere timar tasarruf eden dirlik sahiplerinin kaçak köle ve cariyelerin yakalanmasından alınan “muştuluk” (müjdelik) adı altında alınan harçlardı.

Hayatta olan zaim ve timar sahiplerinin oğullarına dirlik verilmesi âdet değildi. Ama ihtiyarlık veya hastalık sebebiyle hizmete kudreti kalmayan sipahi yetişmiş ve hizmete yarar oğluna timarını devir edebilirdi. Bu takdirde, timarın ancak kılıç kısmı oğula intikal ederdi.

Genellikle Kapıkulu mensuplarının timara çıkmaları halinde gündelik ulûfelerinin her bir akçesi için bin akçe hesabıyla timara çıkarılmaları âdetti.

Reâyâ toprakları işlemekten vazgeçip, çiftini bozup, köyünü terk edip, başka işlerle meşgul olmak istemesi hâlinde çift bozan resmi nâmı altında sipahiye bir tazminat ödemek zorunda kalabilirdi.