İsm-i fâ'il, ism-i mef'ûl, sıfat-ı müşebbehe, ism-i tafdîl, mübâlağa-i fâ'il ve ism-i mensûb

Öznedeki değişmeyen bir durum ve niteliği bildiren kelimelere sıfat-ı müşebbehe denir

İsm-i fâ’illerden başlıca farkı, ism-i fâ'illerin belirttiği niteliğin geçici olması; sıfat-ı müşebbehenin belirttiği durum ve niteliğin sürekli, kalıcı olmasıdır. Türkçedeki -kan/-ken (çalışkan, girişken); -kın/-kin (azgın, pişkin, düşkün) ekleri Arapçadaki
sıfat-ı müşebbehe kategorisine denk gelen kelimeler türetir.
İsm-i fâ'iller kıyâsîdir, yani bir kurala göre türetilirler. Sıfat-ı müşebbeheler ise
semâîdir, yani kuralsızdır. Bir kelimenin sıfat-ı müşebbehe vezinlerinden hangisinden türetileceğini dilbilgisi kuralları değil, dil kullanımı, o dili kullanan insanların uzlaşımları belirler.

Bu kategorideki sıfatlar, ifade ettikleri niteliğin öznede başkalarına göre daha çok
veya en çok olduğunu ifade ederler. Günümüz Türkçesinde bu kategoriyi teşkil
eden bir ek yoktur. Bu kategoriyi Türkçede söz dizimi yoluyla
büyük › daha büyük ~ en büyük
şeklinde yapmaktayız.

Masdarın ifade ettiği işin çok yapıldığını, abartıyla yapıldığını veya daima yapıldığını ifade eden kelimelere mübâlağa-i fâ'il denilmektedir.

Bu kategorideki kelimeler aitlik, mensupluk anlamları veren sıfatlardır. Bir şeye
ait, bir şeye dair, bir şey ile ilgili vs. anlamlarındaki kelimeler bu kategoride olur.
Bu kelimeler kıyâsî, yani bir kurala bağlı olarak üretilir. Bunların yapılışı Türkçedeki ekleme sistemine benzer: Kelimenin sonuna Arapçada /iyyün/ şeklinde okunan bir ye (? (getirilir. Yani ye harfi şeddeli ve tenvinlidir

Bu kategorideki kelimeler, fiildeki iş ve hareketin gerçekleştiği, olduğu yeri gösterirler.

Bu kategorideki kelimeler, fiilde ifade edilen hareketle ilgili oluş zamanını bildirirler.

Bu kategorideki vezinlerle, fiilden âlet, araç ve gereç isimleri türetilir.

İsm-i tasgîr kategorisi isimlerde küçültme kategorisidir. Bu kategoriyi Türkçede
+cık/+cik, +cığaz/+ciğez ekleriyle teşkil ederiz. Bunlar aynı zamanda sevgi, şefkat, küçümseme, hakaret gibi anlamlar da içerirler.

Asli harflerinden biri hemzeli olan kelime.

Asli harflerinden ikisi aynı cins ünsüz harften oluşan kelime

Aslî harfleri içinde illet harfleri bulunan köklerde kelime türetimi sırasında
bazı değişiklikler meydana gelebilir. İllet harfleri nedeniyle meydana gelen bu değişikliklere gramerde i’lâl adı verilir.

Sülâsî Mücerred Masdarlarda Yapılan İ'lâller
fa'l, ???
??? l'fi ?
? ve fu'l ???
? vezinleri muzâ'af kelimelerde fa" ?
??
? "fi, ?
??
?ve fu" ?
??
?
şekline dönüşür: medd ?? , ?hiss ?
... ??? hubb, ??
fa'âl ????
???? âl'fi, ?
? ,ve fu'âl ????
?vezinleri nâkıs kelimelerde fa'â' ????
? ,fi'â'
????
? ,ve fu'â' ????
? durumuna gelir ve Osmanlıcada kelime sonundaki hemzeler
genellikle yazılmaz: cezâ ??? ,cilâ ??? ,du'â ??? ...
fi'le(t) ????vezni misâl kelimelerde ilk harf atılarak 'ile(t) ??? durumuna gelir:
vasl ??? ,vasf ???gibi misâl kelimeler fi'let veznine girdiklerinde vavlar atılarak sıla ???ve sıfat ???şeklini alırlar.

if'âl ????? bâbı ilk harfi hemzeli (mehmûz) ve misâl köklerde î'âl ????? durumuna
gelir: emn ??? › îmân ????? ,vuzûh ???? › îzâh ?????.

fâ'il ???? vezni ilk harfi hemzeli kelimelerde â'il ??? durumuna gelir: emr ???›
âmir ??? ;ekl ???” yemek yemek” › âkil ???” yemek yiyen”...
fâ'il vezni ecvef kelimlerde illet harfinin hemzeye dönüşmesiyle fâ’il ???? durumuna gelir: devr ??? › dâ’ir ???? ;meyl ??? › mâ’il ????...
fâ'il vezni nâkıs kelimelerde illet harfinin ye harfine dönüşmesiyle fâ'î ????
şekline girer: rızâ ??? râzî ???? ;himâye ????? › hâmî ????...
fâ'il vezni muzâ'af kelimelerde son iki harfinin aynı olması sebebiyle fâ" ??? ? durumuna dönüşür: delâlet ????? › dâll ???” ?yol gösteren”; firâr ???? › fârr ?
???
“firar eden, kaçan”...
müf'il ???? vezni misâl ve ilk harfi hemzeli kelimelerde mû'il ???? durumuna gelir: îcâd ????? › mûcid ????” icat eden”; îrâs ?????” miras bırakma” › mûris
????” miras bırakan”...

mef'ûl ????? vezni illet harfi vav harfi olan ecvef kelimelerde mefûl ???? ,illet
harfi ye harfi olan ecvef kelimelerde mefîl ???? durumuna gelir: havf ???” korku” › mahûf ????” korkulu; korkunç”, bey' ???” satma” › mebî' ????” satılmış,
satılan şey”...
mef'ûl vezni illet harfi vav olan nâkıs kelimelerde mef'uvv ?
Osmanlıcada (????
mef'û şeklinde de okunabilir), illet harfi ye olan nâkıs kelimelerde mef'iyy ?
????
(Osmanlıcada mef'î şeklinde de okunabilir) durumuna gelir: da'vet ????›
med'üvv ?
???? ›med'û “davet edilmiş”; remy ???” atma” › mermiyy ?
› ????
mermî “atılan şey”...