Aldıkları kararlar ve yaptıkları tercihlerle para arzı düzeyini etkileyen dört aktör vardır: Merkez bankası, mevduat kabul eden kurumlar (bankalar) ve banka dışı kesim (mevduat sahipleri ve bankalardan borç alanlar).

TCMB Vaziyet, Analitik Bilanço, Stand-by bilançosu gibi çeşitli biçimlerde bilançolar yayımlamaktadır.

TCMB bilançosunun aktif kısmı, net dış varlıklar (NDV) ve net iç varlıklar (NİV) ana kalemlerinin toplamından, pasif kısmı ise parasal tabandan (MB) oluşmaktadır.

TCMB bilançosunun aktif kısmı, net dış varlıklar (NDV) ve net iç varlıklar (NİV) ana kalemlerinin toplamından, pasif kısmı ise parasal tabandan (MB) oluşmaktadır. Bu durumda parasal taban aynı zamanda, NİV ve NDV toplamına eşit olmaktadır. Yani bu bilanço parasal tabanın, hem kaynakları (parasal tabanın nasıl yaratıldığı) açısından hem de kullanım açısından elde edilmesine olanak vermektedir. Buna göre parasal tabanın kaynaklarına göre gösterimi; MB = NDV + NİV şeklinde olur.

net dış varlıklar, dış varlıklarla dış yükümlülükler arasındaki farktır. Bilançoda artı işaretle gösterilen kalemlerin toplamı dış varlıkları, eksi işaretle gösterilen kalemlerin toplamı ise dış yükümlülükleri göstermektedir. Buna göre dış varlıklar; brüt döviz rezervleri ile orta vadeli dış kredilerin toplamından oluşmaktadır. Dış yükümlülükler ise brüt uluslararası yükümlülükler ile diğer kalemlerinden oluşmaktadır.

Net iç varlıklar kalemi, çok genel olarak TCMB’nin bankacılık ve kamu kesimi ile olan net kredi ilişkisinin bir göstergesi olarak ifade edilebilir. NİV kalemi, kamu
kesimine açılan net nakit iç krediler, net APİ (açık Piyasa İşlemleri) ve net diğer iç varlıkların toplamına eşittir. Burada kamuya açılan net nakit iç krediler, hazine borçlarından kamu mevduatı, döviz olarak takip edilen mevduat ve fonların çıkarılmasıyla elde edilmektedir. Net diğer iç varlıklar kalemi ise bankacılık sektörüne açılan nakit kredilerle banka dışı kesimin mevduatı arasındaki farka eşittir.

NİV kaleminde ve NDV kaleminde meydana gelecek bir artış parasal tabanın artmasına neden olur. Örneğin merkez bankasının piyasadan döviz alması (döviz
varlıklarını arttırır) net dış varlıkların artmasına ve parasal tabanın yükselmesine yol açar. Yine merkez bankasının bankalara ya da kamuya kredi vermesi net iç varlıkları arttırır ve parasal taban artar.

TCMB bilançosunun pasif tarafı, Parasal taban büyüklüğünün ikinci bir ifade biçimini “kullanım cephesinden parasal taban”ı vermektedir. Buna göre parasal taban emisyon hacmi ve mevduat bankalarının TCMB’de bulundurdukları mevduatların (zorunlu rezervler ve serbest rezervler) toplamından oluşmaktadır.

Toplam rezervler, bankaların merkez bankasında tuttuğu zorunlu rezervler ve serbest rezervler ile bankalar tarafından nakit olarak tutulan paraların (bu paralar bankaların kendi kasalarında saklandığı için “bankaların kasası” olarak adlandırılmaktadır) toplamından oluşmaktadır. Buna göre parasal tabanın kullanıma göre gösterimi; MB = C + R şeklinde olacaktır.

Mevduat bankaları fon fazlası olan ekonomik birimlerin tasarruflarını (temel olarak mevduatlar) toplayan ve bu fonları fon açığı olan ekonomik birimlere kredi veren aracı kurumlardır.

Mevduat bankalarının ekonomide fon transferine aracılık etme fonksiyonlarının yanında çok önemli işlevlerinden birisi de kaydi para yaratmalarıdır. Bankaların yarattığı kaydi para, bankaya yatırılan mevduatın merkez bankası tarafından belirlenen kanuni karşılık miktarı (zorunlu rezerv) düşüldükten sonra tekrar kredi olarak verilmesi sonucu oluşur. Bankaların kaydi para yaratmalarının temelinde kısmi rezerv bankacılığı (bankaların topladıkları mevduatların çok daha küçük bir kısmını karşılık olarak ellerinde tutmaları durumu) uygulaması yatmaktadır.

Mevduat: Gerçek veya tüzel kişilerin, istenildiği anda veya belirli bir süre sonunda ya da belirli bir ihbar süresine uyarak geri almak üzere bankalara yatırdıkları yerli veya yabancı para hesaplarıdır.

Vadesiz Mevduat: Mevduat sahiplerinin istediği anda
bankadan çekebileceği ve genellikle faiz ödemesi yapılmayan mevduatlardır.

Vadeli Mevduat: Belirli bir vadeye ve faiz oranına tabi olan ve mevduat sahibinin belirli vade sonunda geri alabileceği mevduatlardır.

Sendikasyon: Tek bir borçluya büyük miktarda kredi
sağlamak üzere birden fazla finans kurumunun aralarında oluşturdukları geçici bir ortaklıktır

Kredi: Bankaların verdiği ödünç paralardır.

Vadesiz mevduatlar bankalardan istendiği anda çekilebilirken vadeli mevduatlarda, vadeden önce para çekilmesi bankanın kabulüne bağlı olmasına rağmen uygulamada (normal koşullarda) bankalar mevduat sahiplerinin taleplerini geri çevirmemektedir. Bunun yanında bankaların mevduatlarının %85’inin vadesiz ve 3 aya kadar vadeli olduğu düşünülürse, banka müşterilerinin tamamının mevduatlarını çekmek istemesi bankaların likidite sıkıntısı içine girmelerine ve iflas etmelerine neden olabilecektir.

İlk olarak, bankalar yasalar gereği mevduatlarının belirli bir kısmını TCMB’deki bir hesapta tutmak zorundadırlar. Bu miktar zorunlu rezervlerdir. Merkez bankası, bankalardan aldığı zorunlu karşılıklar için belirli bir faiz ödeyebileceği gibi herhangi bir ödeme yapmayabilmektedir. İkinci olarak bankalar, beklenmedik mevduat çıkışlarını karşılamak ve kârlı yatırım fırsatlarını değerlendirmek için kendi belirledikleri bir miktarda serbest rezerv bulundurmaktadırlar. Toplam rezervler bankacılık sistemindeki zorunlu ve serbest rezervlerin toplamından oluşmaktadır. Bankaların tuttukları rezervler yaratılacak kaydi para miktarını etkilemektedir. Çünkü kaydi para yaratılması sürecinde rezervler bir sızıntıdır ve kredi olarak kullandırılmayıp elde tutulan rezervlerin artması yaratılabilecek kaydi para miktarının sınırlanmasına yol açar

Merkez bankası bankacılık sistemine iki şekilde rezerv sağlayabilmektedir: Bankalara reeskont kredisi kullandırarak ve bankalardan devlet iç borçlanma senetleri (DİBS) satın alarak.

Kaydi Para (Banka Parası): Fiziki varlığı olmayan, sadece bankaların hesaplarına alacak veya borç kaydı verilmek yoluyla yaratılan bir değişim ve ödeme aracıdır

Bu varsayımlar:

• Bankalar serbest rezerv bulundurmamakta, sadece mevduatlarının %10’u kadar zorunlu rezerv bulundurmaktadır,
• Banka dışı kesim nakit tutmamaktadır. Yani ekonomik birimler ellerinde nakit tutmayıp bu parayı mevduat olarak bankalara yatırmaktadır,
• Bankalar sadece vadesiz mevduat şeklinde yükümlülük kabul etmektedir

Basit kaydi para çarpanı, zorunlu rezerv oranının tersine eşittir ve kesirli olarak ifade edilir (1/rD).

Kaydi Para (mevduat) Çarpanı: İlave rezerv artışı sonucu, bankacılık sistemindeki mevduatların kaç kat artacağını gösteren değerdir.

?D = (1/rD)×?R

Burada ?D vadesiz mevduatlardaki değişimi, ?R rezervlerdeki değişimi ve rD zorunlu rezerv oranını göstermektedir.

Gerçek hayatta kaydi para yaratma mekanizması basit modelin gösterdiği gibi mekanik değildir. Çünkü mevduat bankaları ekonomik belirsizliklerin arttığı riskli ortamlarda örneğin ani mevduat çıkışı, faiz oranlarında ani artış, batık kredi sorununun yaşanması gibi durumlara karşı likit kalma isteklerine bağlı olarak daha fazla serbest rezerv bulundurmak isteyebilirler. Bu durumda bankalar serbest rezervlerinin tamamını kredi olarak kullandırmayacakları için kaydi para çarpanının değeri düşecek ve daha az mevduat parası yaratılabilecektir.

Basit modelin diğer gerçekçi olmayan varsayımı ise banka dışı kesimin elinde nakit bulundurmaması varsayımıdır. Normalde ekonomik birimler işlemlerini gerçekleştirmek için ellerinde nakit bulundururlar. Eğer banka dışı kesim daha fazla nakit tutmayı tercih ederse çarpanın değeri düşecek ve yaratılabilecek kaydi para basit modele göre daha az olacaktır.

Basit modelde yapılan varsayımların kısmen gerçekleşmesi ya da hiç gerçekleşmemesi, para çarpanının değerini düşürecektir. Bu yüzden bankaların serbest rezerv konusundaki kararı, mevduat sahiplerinin elde ne kadar nakit tutacakları konusundaki kararları, kredi kullananların ne kadar kredi kullanmak istediklerine ilişkin kararları ülkedeki para arzının değişmesine yol açabilmektedir.

Aldıkları kararlar ve yaptıkları tercihlerle para arzı düzeyini etkileyen dört aktör vardır. Bunlar; merkez bankası, mevduat kabul eden kurumlar (bankalar) ve banka dışı kesim (mevduat sahipleri ve bankalardan borç alanlar).

TCMB bilançosunun daha kolay gözlenebilmesi ve yorumlanması için, IMF’nin önerdiği şekilde düzenlenmiş olan Stand-by bilançosu oluşturulur. Bu bilanço para arzındaki değişimin özü olan parasal taban ile bu büyüklüğün nasıl yaratıldığını göstermesi açısından oldukça kullanışlıdır. Bu bilançoda analitik bilançonun aktifinde yer alan iç ve dış varlık kalemleri netleştirilerek aktifte gösterilmekte ve merkez bankasının mali sektörle olan kredi ilişkisi kolaylıkla izlenebilmektedir. Bu bilançonun aktif kısmı, net dış varlıklar (NDV) ve net iç varlıklar (NİV) ana kalemlerinin toplamından, pasif kısmı ise parasal tabandan (MB) oluşmaktadır. Bu durumda parasal taban aynı zamanda, NİV ve NDV toplamına eşit olmaktadır. Yani bu bilanço parasal tabanın, hem kaynakları (parasal tabanın nasıl yaratıldığı) açısından hem de kullanım açısından elde edilmesine olanak vermektedir.

Net iç varlıklar kalemi, çok genel olarak TCMB’nin bankacılık ve kamu kesimi ile olan net kredi ilişkisinin bir göstergesi olarak ifade edilebilir. NİV kalemi, kamu kesimine açılan net nakit iç krediler, net APİ (Açık Piyasa İşlemleri) ve net diğer iç varlıkların toplamına eşittir. Burada kamuya açılan net nakit iç krediler, hazine borçlarından kamu mevduatı, döviz olarak takip edilen mevduat ve fonların çıkarılmasıyla elde edilmektedir. Net diğer iç varlıklar kalemi ise bankacılık sektörüne açılan nakit kredilerle banka dışı kesimin mevduatı arasındaki farka eşittir.

Bilançonun pasif tarafı, parasal taban büyüklüğünün ikinci bir ifade biçimini “kullanım cephesinden parasal taban”ı vermektedir. Buna göre parasal taban emisyon hacmi ve mevduat bankalarının TCMB’de bulundurdukları mevduatların (zorunlu rezervler ve serbest rezervler) toplamından oluşmaktadır.

Mevduat bankası, fon fazlası olan ekonomik birimlerin tasarruflarını (temel olarak mevduatlar) toplayan ve bu fonları fon açığı olan ekonomik birimlere kredi veren aracı kurumdur. 

Mevduat; gerçek veya tüzel kişilerin, istenildiği anda veya belirli bir süre sonunda ya da belirli bir ihbar süresine uyarak geri almak üzere bankalara yatırdıkları yerli veya yabancı para hesaplarıdır.

Vadesiz mevduat; mevduat sahiplerinin istediği anda bankadan çekebileceği ve genellikle faiz ödemesi yapılmayan mevduatlardır.

Vadeli mevduat; belirli bir vadeye ve faiz oranına tabi olan ve mevduat sahibinin belirli vade sonunda geri alabileceği mevduatlardır.

Sendikasyon; tek bir borçluya büyük miktarda kredi sağlamak üzere birden fazla finans kurumunun aralarında oluşturdukları geçici bir ortaklıktır.

Kredi; bankaların verdiği ödünç paralardır.

İlk olarak, bankalar yasalar gereği mevduatlarının belirli bir kısmını TCMB’deki bir hesapta tutmak zorundadırlar. Bu miktar zorunlu rezervlerdir. Merkez bankası, bankalardan aldığı zorunlu karşılıklar için belirli bir faiz ödeyebileceği gibi herhangi bir ödeme yapmayabilmektedir. İkinci olarak bankalar, beklenmedik mevduat çıkışlarını karşılamak ve kârlı yatırım fırsatlarını değerlendirmek için kendi belirledikleri bir miktarda serbest rezerv bulundurmaktadırlar.

Merkez bankası bankacılık sistemine iki şekilde rezerv sağlayabilmektedir. Bunlar; bankalara reeskont kredisi kullandırarak ve bankalardan devlet iç borçlanma senetleri (DİBS) satın alarak gerçekleştirilir.

Kaydi para (banka parası); fiziki varlığı olmayan, sadece bankaların hesaplarına alacak veya borç kaydı verilmek yoluyla yaratılan bir değişim ve ödeme aracıdır.

Başlangıçtaki ek rezerv artışı sonucu, bankacılık sistemindeki mevduatların kaç kat artacağını basit kaydi para çarpanı veya mevduat çarpanı göstermektedir. Basit kaydi para çarpanı, zorunlu rezerv oranının tersine eşittir ve kesirli olarak ifade edilir (1/rD).

Modelin basit olması aşağıdaki varsayımlardan kaynaklanmaktadır:

• Bankalar serbest rezerv bulundurmamakta, sadece mevduatlarının %10’u kadar zorunlu rezerv bulundurmaktadır. 

• Banka dışı kesim nakit tutmamaktadır. Yani ekonomik birimler ellerinde
nakit tutmayıp bu parayı mevduat olarak bankalara yatırmaktadır.

• Bankalar sadece vadesiz mevduat şeklinde yükümlülük kabul etmektedir.

Devlet iç borçlanma senedi (DİBS); hazine ve tahvil bonolarının genel adıdır.

TCMB; Vaziyet, Analitik Bilanço, Stand-by bilançosu gibi çeşitli biçimlerde bilançolar yayımlamaktadır.

Mevduatlar vade yapısına göre genel olarak vadeli ve vadesiz mevduat şeklinde iki grupta sınıflandırılabilir.

Mutlak rezerv bankacılığı; bankaların mevduatlarına eşit tutarda rezerv bulundurması anlamına gelir.

Mevduat bankaları ekonomik belirsizliklerin arttığı riskli ortamlarda örneğin ani mevduat çıkışı, faiz oranlarında ani artış, batık kredi sorununun yaşanması gibi durumlara karşı likit kalma isteklerine bağlı olarak daha fazla serbest rezerv bulundurmak isteyebilirler.