Dünya Sağlık Örgütü de sağlığı; “sadece hastalıklardan ve mikroplardan korunma değil, bir bütün olarak fiziki, ruhi ve sosyal açıdan iyi olma hâli” şeklinde ifade etmiştir.

Kişilik hakları denildiğinde ise “kişinin toplum içindeki saygınlığını ve kişiliğini özgürce geliştirmesini temin eden varlıkların tümü üzerindeki haklar” anlaşılmaktadır.

Hasta açısından, Anayasal hakkı olan “yaşam hakkı” ve “beden tamlığını koruma hakkı” ile kendisine yapılan müdahaleler bakımından hukuka uygun ve alınan hizmetin bütün kurallarına uygun olması bazı durumlarda kanunlarla, bazı durumlarda da yönetmeliklerle garanti altına alınmıştır.

“Hasta Hakları Yönetmeliği” 4. maddesinde yer aldığı üzere hasta; “Sağlık hizmetlerinden faydalanma ihtiyacı bulunan kimse” olarak tanımlanmaktadır.

Hasta haklarına ilişkin doğrudan yapılan ilk düzenleme 1973 yılında ABD’de Amerikan Hastaneler Birliği tarafından kabul edilerek yayımlanan bir dizi haklardan oluşmaktadır.

Hasta Hakları Bildirgesi’nin amacı; “hastaların, hekiminin ve hastanenin memnun edilmesi ve hastaların daha etkin olarak tedavilerinin sağlanmasıdır.” şeklinde belirlenmiştir.

• Hastanın, tedavi ve bakım süresince “saygı görme” hakkı bulunmaktadır.
• Hastanın, hekiminden hastalığı hakkında tanı, tedavi ve hastalığın aşamalarına ilişkin bilgi alma hakkı bulunmaktadır. Bu bilgiler mutlaka hastaya anlayabileceği bir dil ile aktarılmalıdır. Bu bilgilerin hasta ile paylaşılmasında tıbbi açıdan birtakım sorunlar ortaya çıkacaksa bu durumda hasta adına yetkili bir kişiye aktarılmalıdır. Hasta, hekiminin adını bilme hakkına sahiptir.
• Hekim, hastaya gerekli bilgileri verdikten sonra hasta aydınlatılmış onamı verme hakkına sahiptir. Acil durumlar dışında, hastanın kendisine uygulanan tedavinin birtakım alternatifleri olması durumunda ya da hastanın diğer başka tıbbi müdahaleler hakkında bilgi talep etmesi durumunda, hastanın bu bilgiye sahip olma hakkı bulunmaktadır.
• Hasta, yasaların izin verdiği ölçüde tedaviyi reddetme hakkına sahiptir. Ancak bu durumda hastanın bu davranışının tıbbi sonuçları hakkında bilgilendirilmiş olması gerekmektedir.
• Hastanın, tıbbi bakım sürecindeki konuların mahrem olarak nitelendirmesini isteme hakkı bulunmaktadır. Bu süreçteki her aşama gizli tutulmalı, hastanın durumu ile doğrudan ilgili kişilerin sürece dâhil olmaları yalnızca hastanın iznine bağlı olmalıdır.
• Hasta kendisi ile ilgili bütün iletişim ve belgelerin gizli tutulmasını isteme hakkına sahiptir.
• Hastanenin, hastaya sunabileceği imkânlar dâhilinde hasta, bu hizmetlerden yararlanma hakkına sahiptir. Hastane, durumun aciliyet göstermesi hâlinde, hastayı değerlendirmeli, gerekli hizmetleri vermeli ya da başka bir merkeze sevkini yapmalıdır.
• Hastanın, kendi hastanesi ile diğer sağlık merkezi arasında kurulan her türlü ilişki ile ilgili bilgiyi elde etme hakkı bulunmaktadır.
• Hastanede, insanlar üzerinde araştırmalar yapılıyorsa ve hastanın tedavi veya bakımının etkileneceği durumlarda, hastanın öneri alma hakkı bulunmaktadır. Hastanın, hastanenin araştırma projelerine katılmayı reddetme hakkı bulunmaktadır.
• Hastaların, hekimlerin hangi saatte muayene yaptığını, hekimlerin ne zaman nerede bulunacaklarını önceden bilme hakkı bulunmaktadır. Hastaların, kendilerine uygulanan tedavinin devamlılığını bekleme hakları vardır. Hastanın, hekim tarafından bilgilendirileceği bir mekanizmanın hastane tarafından tesis edilmesi ve devamlılığının sağlanmasını bekleme hakkı bulunmaktadır.
• Hastanın kendisine sunulan masraflara ait faturayı inceleme ve bu faturada yer alan hususların açıklanmasını talep etme hakkı bulunmaktadır.
• Hastanın, hastanenin kendisine uygulayacağı kuralları tam olarak bilme ve düzenlemelerin neler olduğu konusunda kendisinin bilgilendirilmesini talep etme hakkı bulunmaktadır.

• Sağlık bakımından (hizmetlerinde) insan hakları ve değerleri,
• Bilgilendirme,
• Onay,
• Mahremiyet ve özel hayat,
• Bakım ve tedavi,
• Başvuru.

• Kaliteli tıbbi bakım hakkı,
• Seçim yapma özgürlüğü,
• Kendi kaderini belirleme hakkı,
• Bilinci kapalı hasta,
• Yasal ehliyeti olmayan hasta,
• Hastanın isteğine karşın yapılan girişimler,
• Bilgilendirme hakkı,
• Gizlilik hakkı,
• Sağlık eğitimi hakkı,
• Onur hakkı,
• Dinî destek hakkı.

• Hasta haklarını konu alan 6 madde şu şekilde belirlenmiştir:
• Hasta, hekimini özgürce seçme hakkına sahiptir.
• Hasta, hiçbir dış etki altında kalmadan, özgürce klinik ve etik kararlar verebilen bir hekim tarafından bakılma hakkına sahiptir.
• Hastanın yeterli bilgiyi aldıktan sonra tedaviyi kabul veya reddetme hakkı vardır.
• Hasta, hekimden tüm tıbbi ve özel hayatına ilişkin bilgilerin gizliliğine saygı duyulmasını bekleme hakkına sahiptir.
• Her hastanın onurlu bir şekilde ölme hakkı vardır.
• Hasta, uygun bir dinî temsilcinin yardımı da dâhil olmak üzere ruhi ve manevi teselliyi kabul veya reddetme hakkına sahiptir.

1994 yılında yayınlanmıştır.

Amsterdam Bildirgesi’nde, temel olarak sağlık hizmetlerinde insan hakları ve değerleri, bilgilendirme, onay, mahremiyet ve özel hayat, bakım ve tedavi ile başvuru başlıkları altında düzenlemeler yapılmıştır. Bu başlıklar altında aşağıda belirtilen hususlar ayrıntılı olarak kaleme alınmıştır.

1995 yılında yayınlanmıştır.

Hasta özel veya devlet sektöründe olmasından bağımsız olarak hekimini ve hastanesini veya sağlık hizmeti veren kurumları özgürce seçme ve değiştirme hakkına sahiptir. Hasta herhangi bir aşamada diğer bir hekimin görüşünü alma hakkına sahiptir.

Avrupa Konseyi Parlamenterler Meclisinin, biyoetik sözleşmesi hazırlanmasına ilişkin tavsiye kararı doğrultusunda, “Biyoloji ve Tıbbın Uygulanması Bakımından İnsan Hakları ve İnsan Haysiyetinin Korunması Sözleşmesi; İnsan Hakları ve Biyotıp Sözleşmesi” Avrupa Konseyi bünyesinde 4 Nisan 1997 yılında imzaya açılmıştır.

Sözleşmede; rıza, özel yaşam, bilgilendirme hakkı, bilimsel araştırma, tüpte embriyonlar üzerinde araştırma, insan genomu, nakil maksadıyla canlı vericinden organ ve doku alınması, ticari kazanç yasağı ve insan vücudundan alınmış parçalar üzerinde tasarruf gibi başlıklar bulunmaktadır.

“Hasta Haklarına İlişkin Avrupa Statüsü Sözleşmesi” 2002 yılında Roma’da kabul edilmiştir.

“Herkes, ulusal yasalar ve uygulamalarda belirtilen şartlar çerçevesinde koruyucu sağlık hizmetlerinden yararlanma hakkına ve tıbbi tedaviden yararlanma hakkına sahiptir. Bütün Birlik politikaları ve faaliyetlerinin tanımlanmasında ve uygulanmasında yüksek düzeyde bir insan sağlığı koruması sağlanmalıdır.”

1. Koruyucu Tedbirlerin Alınması Hakkı,
2. Hizmetten Yararlanma Hakkı,
3. Bilgilenme Hakkı,
4. Rıza (onay/onam) Hakkı,
5. Hekimi ve Tedaviyi Özgürce Seçim Hakkı,
6. Gizlilik (mahremiyet) Hakkı,
7. Hastaların Zamanına Saygı Hakkı,
8. Nitelikli Hizmet Hakkı,
9. Güvenlik Hakkı,
10. Yeniliklere Ulaşabilme ve Yararlanabilme Hakkı,
11. Gereksiz Ağrı/Acı ve Sıkıntıdan Sakınma/Kurtulma Hakkı,
12. Kişisel Tedavi Hakkı,
13. Şikâyet Etme (Başvuru) Hakkı,
14. Tazminat İsteme ve Alma Hakkı.

Türk Tabipleri Birliği Başkanlığında oluşturulan Hasta Hakları Etkinlik Grubunun yoğun çalışmaları neticesinde, 4-5 Kasım 1994 tarihinde Ankara’da yapılan toplantı sonrasında “Hasta Hakları Konusunda Duyuru” yayımlamıştır.

Lizbon bildirgesinin konusudur.

Hasta Hakları ile ilgili ülkemizde yapılan yasal düzenlemeleri tarihsel sıralamaya göre aşağıdaki şekilde özetlenebilir;

• 1928 Tababet ve Şuabatı Sanatlarının Tarz İcrasına Dair Kanun (70. Md – Tüm Cerrahi Müdahaleler için izin)
• 1960 Tıbbi Deontoloji Nizamnamesi (Türk Tabipler Birliği)
• 1987 Sağlık Hizmetleri Temel Kanunu
• 1993 İlaç Araştırmaları Hakkında Yönetmelik
• 1998 Hasta Hakları Yönetmeliği (1 Ağustos 1998 tarih ve 23420 sayılı Resmî Gazete’de yayımlanarak yürürlüğe girmiştir. Avrupa Hasta Hakları Bildirgesi’nden son maddesiyle farklılaşmaktadır. Bu madde, Hasta Hakları Bildirgesi’nin hastaların görüp okuyabileceği yerlere asılması zorunluluğunu getirmiştir.)
• 2003 Sağlık Tesislerinde Hasta Hakları Uygulamalarına İlişkin Yönerge (Yürürlükten Kalktı)
• 2003 Sözleşmeli Sağlık Personelinin Uymakla Yükümlü Olduğu Mesleki ve Etik Kurallar
• 2005 Hasta Hakları Uygulama Yönergesi (Yürürlükten Kalktı.)
• 2007 Sağlık Hizmeti Sunumunda Poliklinik Hizmetlerinin Hastaların Hekimini Seçmesine Ve Değiştirmesine İmkân Verecek Şekilde Düzenlenmesi Hakkında Yönerge
• 2014 Hasta Hakları Yönetmeliğinde Değişiklik Yapılmasına Dair Yönetmelik (8 Mayıs 2014 tarih ve 28994 sayılı Resmî Gazete’de yayınlanarak yürürlüğe girmiştir.)
• 2014/32 Hasta Hakları Uygulamaları Genelgesi

• Adalet ve Hakkaniyete Uygun Olarak Faydalanma,
• Bilgi İsteme,
• Sağlık Kuruluşunu Seçme ve Değiştirme,
• Personeli Tanıma,
• Seçme ve Değiştirme,
• Öncelik Sırasının Belirlenmesini İsteme,
• Tıbbi Gereklere Uygun Teşhis,
• Tedavi ve Bakım,
• Tıbbi Gereklilikler Dışında Müdahale Yasağı,
• Ötenazi Yasağı,
• Tıbbi Özen Gösterilmesi.

Hastaya;

• Hastalığın muhtemel sebepleri ve nasıl seyredeceği,
• Tıbbi müdahalenin kim tarafından nerede, ne şekilde ve nasıl yapılacağı ile tahmini süresi,
• Diğer tanı ve tedavi seçenekleri ve bu seçeneklerin getireceği fayda ve riskler ile hastanın sağlığı üzerindeki muhtemel etkileri, ç) Muhtemel komplikasyonları,
• Reddetme durumunda ortaya çıkabilecek muhtemel fayda ve riskleri,
• Kullanılacak ilaçların önemli özellikleri,
• Sağlığı için kritik olan yaşam tarzı önerileri, g) Gerektiğinde aynı konuda tıbbî yardıma nasıl ulaşabileceği, hususlarında bilgi verilir.”

• Her insan kendi sağlığını korumakla mükelleftir. Sağlığın korunması kişilerin sorumluluğundadır.
• İnsanlar kendi sağlıklarına dikkat ederken aynı zamanda sağlıklı bir yaşam için kendisine tavsiye edilen hususlara riayet etmelidir.
• Kişi ancak bedenen, fiziken ve moral bakımından uygun olması durumunda kan verebilir veya organ bağışında bulunabilir.
• Sağlığın korunması maksadıyla kişiler basit tedbirler almak suretiyle kendi bakımlarını yapmak durumundadır.

• Hekimin Temiz, Çağdaş Sağlık Kurum ve Kuruluşlarında Çalışma Hakkı,
• Hekimin Yeterli Eğitim Alma ve Bilimsel Gelişmeleri Takip Edebilme Hakkı,
• Hekimin Mesleğini Uygularken Etik İlkelere Bağlı Olma Hakkı,
• Hekimin Mesleğini Baskı Altında Olmadan, Özgürce Uygulama Hakkı,
• Hekimin Bilgi Alma Hakkı,
• Hekimin Tedaviyi Seçme Hakkı,
• Hekimin Tedaviyi Üstlenmeme, Hastayı Reddetme ve Tedaviyi Yarıda Bırakma Hakkı,
• Hekimin Hastasından Saygılı Davranmasını ve Güvenmesini Bekleme Hakkı,
• Hekimin Hastasına Yeterli Zaman Ayırma Hakkı,
• Hekimin Yeterli Ücret Talep Etme Hakkı,
• Hekimin Meslek Dayanışması ve Yardımlaşma Talep Etme Hakkı,
• Hekimin Tıbbi Etik İlkelerine Bağlı Olunmasını İsteme Hakkı,
• Hekimin Sağlığını Koruma ve Mesleki Risklerden Sakınma Hakkı,
• Hekimin Tanıklıktan Çekinme Hakkı,
• Hekimin Tavsiye ve Tedavisine Uyum Sağlanmasını İsteme Hakkı,
• Hekimin Hastaya İyileşme Garantisi Vermeme Hakkı,
• Hekimin Cezalandırma Eyleminde Bulunmayı Reddetme Hakkı, 
• Hekimin Acil Durumlarda Rıza Dışı Tedavide Bulunma Hakkı.

• İnsan Yaşamını Koruma Yükümü,
• Hekimlik Meslek Kurallarına Uygun Davranma Yükümü,
• Hasta Haklarına Özen Gösterme Yükümü,
• Teşhis Koyma Yükümü,
• En Uygun Tedaviyi Seçme Yükümü,
• Malpraktis’ten Kaçınma Yükümü,
• Dikkat ve Özen Gösterme Yükümü,
• Hekimin Sır Saklama Yükümlülüğü,
• Hekimin İhbar Yükümü,
• Hekimin Dosya Tutma Yükümü.

Bilgisizlik, deneyimsizlik ya da ilgisizlik nedeni ile bir hastanın zarar görmesi, hekimliğin kötü uygulanması” manasındadır.

Dünya Sağlık Örgütü sağlığı; “sadece hastalıklardan ve mikroplardan korunma değil, bir bütün olarak fiziki, ruhi ve sosyal açıdan iyi olma hâli” şeklinde ifade etmiştir.

Hukuk sistematiği içinde temel olarak Özel Hukuk alanında yer alan kişilik hakları, kişiler hukuku bakımından, insan ve insan topluluklarının hukuk düzeni içindeki yerini incelemektedir.

Kişilik hakları denildiğinde ise “kişinin toplum içindeki saygınlığını ve kişiliğini özgürce geliştirmesini temin eden varlıkların tümü üzerindeki haklar” anlaşılmaktadır.

Kişilik hakları kişiye sıkı sıkıya bağlı haklar kategorisindedir. Kişilik hakları, kişiye sıkı sıkıya bağlı olmasından dolayı devredilemeyen ve vazgeçilemeyen haklardandır. Bu açıdan değerlendirildiğinde, kişi rızasının alınamadığı birtakım özel durumlar veya ehliyetsiz olması dışında, tıbbi müdahaleye rızayı mutlaka bizzat kendisi vermelidir.

Hasta haklarının ortaya çıkmasındaki en büyük etken, sağlığını bir şekilde geri kazanmak isteyen hastaların, hekimlerden yardım isteyen konumunda ve hekimin bilgi, beceri ve otoritesini kabullenmiş olmaları karşısında haklarını korumak durumunda kalmasıdır.

01.08.1998 tarihli ve 23420 sayılı Resmî Gazete’de yayımlanan “Hasta Hakları Yönetmeliği” 4. maddesinde yer aldığı üzere hasta; “Sağlık hizmetlerinden faydalanma ihtiyacı bulunan kimse” olarak tanımlanmaktadır.

Tıp yemini, Hipokrates’e atfen yazılmış ve tıp sanatının uygulanmasını bir yemin metni çerçevesinde koruma altına almıştır. Hekimlerin ve sağlık çalışanlarının mesleklerini onurla uygulayacaklarına dair tarih boyunca ettikleri bu yemin sayesinde bir açıdan hasta haklarına da vurgu yapılmaktadır. Hipokrat yemini, hekimlik mesleğinin icrasında uyulması gereken etik değerlere zemin hazırlarken aynı zamanda hekim-hasta ilişkinin boyutunu belirlemiştir. Yemin, hekime yüklediği birtakım görevler ile hasta hakkını ön plana çıkarmıştır.

Hasta haklarına ilişkin doğrudan yapılan ilk düzenleme 1973 yılında ABD’de Amerikan Hastaneler Birliği tarafından kabul edilerek yayımlanan bir dizi haklardan oluşmaktadır.

ABD’de hastanelere karşı açılan çok sayıdaki dava neticesinde Amerikan Hastaneler Birliği “Hasta Hakları Bildirgesi” (A Patient’s Bill of Rights) adı altında birtakım hakları yayımlamak durumunda kalmıştır. Hasta Hakları Bildirgesi’nin amacı; “hastaların, hekiminin ve hastanenin memnun edilmesi ve hastaların daha etkin olarak tedavilerinin sağlanmasıdır.” şeklinde belirlenmiştir. Bildirgede ayrıca; hastanelerin, hastalar adına, hasta haklarının desteklenmesi ve tedavi sürecinin bir parçası olarak görev yapması gerektiği belirtilmiştir.

Hasta haklarına ilişkin ilk uluslararası belge niteliğini taşıyan bildirge, Dünya Tabipler Birliğinin 34. Genel Kurulunda kabul edilen “Lizbon Bildirgesi”dir.

Hasta haklarını konu alan 6 madde şu şekilde belirlenmiştir:

1. Hasta, hekimini özgürce seçme hakkına sahiptir.

2. Hasta, hiçbir dış etki altında kalmadan, özgürce klinik ve etik kararlar verebilen bir hekim tarafından bakılma hakkına sahiptir.

3. Hastanın yeterli bilgiyi aldıktan sonra tedaviyi kabul veya reddetme hakkı vardır.

4. Hasta, hekimden tüm tıbbi ve özel hayatına ilişkin bilgilerin gizliliğine saygı duyulmasını bekleme hakkına sahiptir.

5. Her hastanın onurlu bir şekilde ölme hakkı vardır.

6. Hasta, uygun bir dinî temsilcinin yardımı da dâhil olmak üzere ruhi ve manevi teselliyi kabul veya reddetme hakkına sahiptir.

Yukarıda belirtilen 6 maddeye ilave olarak, hekim pratik, etik ve yasal bütün zorunlulukların bilincinde olarak, her durumda vicdanının sesini dinlemeli ve hasta için en iyi olanı yapmayı hedeflemelidir.

Dünya Sağlık Örgütü tarafından 1994 yılında “Avrupa Hasta Haklarının Geliştirilmesi, Amsterdam Bildirgesi” (Declaration on the Promotion of Patients Right in Europe) kabul edilmiştir.

Sağlık bakımından (hizmetlerinde) insan hakları ve değerleri.

Bilgilendirme.

Kaliteli tıbbi bakım hakkı

Seçim yapma özgürlüğü

Kendi kaderini belirleme hakkı

Bilinci kapalı hasta

Yasal ehliyeti olmayan hasta

Hastanın isteğine karşın yapılan girişimler

Bilgilendirme hakkı

Gizlilik hakkı

Sağlık eğitimi hakkı

Onur hakkı

Dinî destek hakkı

Avrupa Konseyi Parlementerler Meclisinin, biyoetik sözleşmesi hazırlanmasına ilişkin tavsiye kararı doğrultusunda, “Biyoloji ve Tıbbın Uygulanması Bakımından İnsan Hakları ve İnsan Haysiyetinin Korunması Sözleşmesi; İnsan Hakları ve Biyotıp Sözleşmesi” Avrupa Konseyi bünyesinde 4 Nisan 1997 yılında imzaya açılmıştır.

Avrupa Konseyi, “İnsan Hakları ve Biyotıp Sözleşmesi” ile biyoetik sorunları insan hakları çerçevesine dâhil ederek bu alandaki ilk bağlayıcı insan hakları belgesini yayımlamıştır.

Sözleşmenin genel anlamda, temel hak ve özgürlükler ile insan onuru kavramlarının, yaşam hakkı, insan kimliği, vücut bütünlüğü, hasta özerkliği, ayrımcılık yasağı, özel hayatın gizliliğine saygı, sağlık hizmetlerinden adil şekilde yararlanma gibi hususları içerdiği anlaşılmaktadır.

Hasta Haklarına İlişkin Avrupa Statüsü Sözleşmesi” 2002 yılında Roma’da kabul edilmiştir.

Hasta Haklarına İlişkin Avrupa Statüsü Sözleşmesi

Bu açıdan bakıldığında ülkemizde hasta haklarına ilişkin ilk düzenlemenin Türk Tabipleri Birliği tarafından 1960 yılında kaleme alınan “Tıbbi Deontoloji Nizamnamesi” olduğu kabul edilmektedir.

1998 yılında yayımlanan Hasta Hakları Yönetmeliği’nin ikinci, üçüncü ve yedinci bölümlerinde hasta haklarına yer verilmiştir. 

1. Genel Olarak Sorumluluklar

2. Sosyal Güvenlik

3. Hekim ve Sağlık Çalışanlarını Bilgilendirme

4. Hastane Kurallarına Uyma

5. Tedavisi ile İlgili Önerilere Uyma

6. Hastanın Ücret Ödeme Borcu

7. Hastanın Tedaviye Katlanması ve Rıza Göstermesi

Hekimin tedaviyi reddetmesi konusunda Tıbbi Deontoloji Tüzüğü’nün 18.maddesinde; “Tabip ve diş tabibi, âcil yardım, resmî veya insani vazifenin ifası hâlleri hariç olmak üzere, mesleki veya şahsi sebeplerle hastaya bakmayı reddedebilir” hükmü yer almaktadır.

Hekimin Yönetimsel Kararlara Katılma Hakkı Hekimler, içinde bulundukları sağlık kurumları ve çeşitli organizasyonlarda yönetimsel kararlara katılma hakkına sahiptirler. Hekimler bu kararların alınması sürecinde gerek görüş beyan etme gerekse eleştiri ve önerilerde bulunma gibi farklı düzeylerde fikir ve düşüncelerini paylaşma, alınacak kararlarda kendi fikirlerinin yer almasını talep etme hakkı bulunmaktadır.