“Tıbbi müdahale, tıp mesleğini icraya yetkili bir kişi tarafından, doğrudan veya dolaylı olarak tedavi amacına yönelik olarak gerçekleştirilen her türlü faaliyeti ifade eder.”

Kişilik değerleri; “Kural olarak birbirinden bağımsız ve birbirine tercih edilmeksizin kişiliği oluşturan yapı taşlarından ibarettir. Ancak bunlardan sadece bir tanesi vardır ki, tüm kişilik değerleri onunla kaimdir; bu değer kişinin “hayatıdır”. Zira kişi, kişilik hakları ve ona dâhil değerler, kişinin fiziken varlığını sürdürmesine, kısaca sağ olmasına, yaşamasına bağlıdır.” şeklinde özetlenmektedir.

2002 yılında Roma’da kabul edilen “Hasta Haklarına İlişkin Avrupa Statüsü Sözleşmesi”nde geçen bilgilenme ve rıza hakkı hastalara ilişkin olarak öne çıkmaktadır.

Tıpta ve Diş Hekimliğinde Uzmanlık Eğitimi Yönetmeliği’nde, “uzman” tanımı şu şekilde yapılmaktadır; “Ekli çizelgelerde yer alan dallardan birinde uzmanlık eğitimini tamamlayarak o dalda sanatını uygulama hakkı ve uzmanlık unvanını kullanma yetkisi kazanmış olanlar” uzmandır.

09 Temmuz 2015’de yayınlanmıştır.

“İlkyardım Yönetmeliği”nde açıkça düzenlenmiştir. Buna göre; “İlkyardım: Herhangi bir kaza ya da yaşamı tehlikeye düşüren durumda, sağlık görevlilerinin yardımı sağlanıncaya kadar, hayatın kurtarılması ya da durumun daha kötüye gitmesini önleyebilmek amacıyla olay yerinde, tıbbi araç gereç aranmaksızın mevcut araç ve gereçlerle yapılan ilaçsız uygulamalar” şeklinde tanımlanmıştır.

İlk yardım durumunda hastaya tıbbi müdahale edilmesinde en önemli kriter “zaruret hâli” (zorunluluk hâli) olarak ifade edilmiştir.

Zaruret hâli daha çok bilincin kapalı ve derhâl tıbbi müdahalenin gerçekleştirilmesi gereken bir hastanın olması durumunda karşımıza çıkmaktadır.

Hekimin bu tür hastalar ile karşılaştığında tıbbi müdahalede bulunmaması, hastanın rızasını beyan edebileceği bir anı beklenmesi gibi geri dönüşü olmayan ve bir daha telafi edilemeyecek bir sürece hastayı sokmasıyla, hatta kimi durumlarda hastanın hayatını kaybetmesiyle sonuçlanabileceğinden, rıza şartı olmaksızın müdahalede bulunma zorunluluğu doğmaktadır. derhâl tıbbi müdahalenin gerçekleştirilmesi gereken bir hastanın olması durumunda karşımıza çıkmaktadır. Hekimin bu tür hastalar ile karşılaştığında tıbbi müdahalede bulunmaması, hastanın rızasını beyan edebileceği bir anı beklenmesi gibi geri dönüşü olmayan ve bir daha telafi edilemeyecek bir sürece hastayı sokmasıyla, hatta kimi durumlarda hastanın hayatını kaybetmesiyle sonuçlanabileceğinden, rıza şartı olmaksızın müdahalede bulunma zorunluluğu doğmaktadır. 

Rıza yoluyla bir işlemin geçerli olmasında aranan şartlar; ayırt etme gücü (temyiz gücü), irade sakatlığının bulunmaması ve rızanın hukuka, ahlaka ve kişilik haklarına aykırı olmamasıdır.

Tam ehliyetli: Ergin, ayırt etme gücüne sahip, kısıtlı olmayan kişi demektir.

Tam ehliyetsiz; Ayırt etme gücünden yoksun kişidir.

Hastanın aydınlatılması, rızanın geçerlilik şartıdır.

Uygulamada, “Aydınlatılmış Onam” veya “Bilgilendirilmiş Rıza” gibi çeşitli şekillerde anılan aydınlatma yükümü; “uygulanacak tıbbi müdahalenin barındırdığı riskleri, yararları, alternatifleri ile alternatiflerin de risk ve yararlarını içine alan tedavi uygulamalarının, hekim tarafından yeterli düzeyde ve uygun bir şekilde hastasına açıklanmasından ve hasta tarafından hiçbir tereddüte yer kalmayacak düzeyde anlaşılmasından sonra tıbbi müdahalenin, tedavinin ya da uygulamanın gönüllülükle kabulü şeklinde” nitelendirilmektedir.

Esasen aydınlatma yükümlülüğü, dürüstlük kuralı, vekilin sadakat borcu ile özen yükümlülüğünün ortak paydası mahiyetinde, mesleki özellik taşıyan kendine özgü bir düzenlemedir. Hastanın rızasının alınması ile kendisini aydınlatma yükümlülüğü süreci, hasta-hekim arasındaki ilişkide uyulması gereken bir davranış yükümlülüğü olmakla birlikte aslında tıbbi müdahalenin hukuka aykırılığını ortadan kaldıran bir unsurdur.

Bilgilendirmenin Kapsamı Hastaya;

• Hastalığın muhtemel sebepleri ve nasıl seyredeceği,
• Tıbbi müdahalenin kim tarafından nerede, ne şekilde ve nasıl yapılacağı ile tahmini süresi,
• Diğer tanı ve tedavi seçenekleri ve bu seçeneklerin getireceği fayda ve riskler ile hastanın sağlığı üzerindeki muhtemel etkileri, 
• Muhtemel komplikasyonları,
• Reddetme durumunda ortaya çıkabilecek muhtemel fayda ve riskleri,
• Kullanılacak ilaçların önemli özellikleri,
• Sağlığı için kritik olan yaşam tarzı önerileri,
• Gerektiğinde aynı konuda tıbbî yardıma nasıl ulaşabileceği, hususlarında bilgi verilir.”

Aydınlatma yükümlülüğünün kanıtlama yükümlülüğü (ispat külfeti), TMK m.6’da kabul edilen genel ispat kuralının istisnası niteliğinde borçlu aleyhine kusur karinesini kabul eden TBK m.112 doğrultusunda “hekim” üzerindedir.

Aydınlatma yükümlülükleri farklı isimlerde ve türlerde anılmaktadır. Bunlardan bazıları; tedavi (güvenlik) aydınlatması, otonomi (karar) aydınlatması ve risk aydınlatması şeklinde ifade edilmektedir.

Tedavi (güvenlik) aydınlatması; tedavi aydınlatmasını, otonomi (karar) aydınlatmasından ayıran özelliği, hastanın rızasını almaya yönelik bir aydınlatma olmamasından kaynaklanmaktadır.

Bu tür aydınlatmaya öğretide “uyarı yükümlülüğü” adı da verilmektedir.

Otonomi (karar) aydınlatması; hastanın serbest ve kendi sorumluluklarını farkında olarak karar vermesine olanak sağlamayı amaçlamaktadır. Hastanın genel hatları ile neye rıza gösterdiğini bilmesiyle birlikte uygulanacak tıbbi tedavinin hastanın sağlığına zarar verme ihtimali olsa bile hekim tarafından hastaya aktarılması gerekmektedir. Çünkü burada kararı verecek olan hastadır. Hastanın içinde bulunduğu durumu, hekim somut olayın gereklerine göre değerlendirmeli tehlikenin büyüklüğü, riskin ağırlığı ve tıbbi müdahale yapılmaması sonucu meydana gelebilecek sonuçları uygun bir dille açıklamalıdır.

Riziko aydınlatması; hekim tarafından azami derecede özenin gösterilmesi, tıbbi müdahalenin hatasız yapılmasına rağmen yapılan müdahale sonucu meydana gelebilecek muhtemel daimi veya geçici yan etkiler hakkında hastanın aydınlatılmasıdır.

Madde 13. – Temel hak ve hürriyetler, özlerine dokunulmaksızın yalnızca Anayasanın ilgili maddelerinde belirtilen sebeplere bağlı olarak ve ancak kanunla sınırlanabilir. Bu sınırlamalar, Anayasanın sözüne ve ruhuna, demokratik toplum düzeninin ve lâik Cumhuriyetin gereklerine ve ölçülülük ilkesine aykırı olamaz.

Kamu yararı kavramı, hukuk devleti ile eşitlik ilkesinin kapsamını belirleyen bir kıstas olarak nitelendirilmektedir. Hukuk devletinin bir gereği olarak kanunların, kamu yararına yönelik olarak hazırlanması ve yürürlüğe girmesi gerekmektedir. Yürürlüğe girdiği dönemdeki şartların değişmesi durumunda, artık kamu yararına hizmet etmeyen kanunların iptal edilmesi gerektiği belirtilmiştir.

Temel hak ve özgürlükler bakımından, Anayasa’nın 13. maddesinde ve aşağıda belirtildiği üzere yalnızca Anayasa’nın ilgili maddelerinde belirtilen sebeplere bağlı olarak ve ancak kanunla temel hak ve özgürlüklerin sınırlanabileceği ifade edilmektedir.

Üstün kamu yararı kavramı ise birden çok ve birbiri ile çelişen kamu yararı olması durumunda, bunlardan birini diğerine tercih etmekte kıstas olarak nitelendirilmektedir. Kamu sağlığı ise kamu düzeninin bir unsurudur. Kamu düzeni genel anlamda kamu güvenliği, huzuru ve sağlığı gibi hususları barındırmaktadır. Genel anlamda kamunun tamamı, bütün fertleri için sağlık ve sıhhat anlamında kullanılan, kamu sağlığı ifadesi bazı durumlarda bireyin ihtiyaç duyduğu sağlığının korunması manasında da kullanılmaktadır.

Hukukun temel kaynaklarında ve insan hakları temelinde yaşama hakkı, kutsal bir hak olarak kabul edilmektedir. Yaşama hakkı, insanın hastalıklardan korunması, sağlığını muhafaza etmesi, tıbbi yardım görmesi, tedavi edilmesi ve sağlık hakkının tanınması ile yakından ilgilidir. Hekim-hasta ilişkisinde, hekim, bozulan insan sağlığının yerine getirilmesi sürecinde, kişinin yaşam hakkı bağlamında önemli görevler üstlenmektedir.

Hekimin gerçekleştireceği tıbbi müdahaleler ve diğer girişimler kişinin sağlığını, vücut bütünlüğünü doğrudan ilgilendirdiği için bu müdahalelerin gerçekleştirilmesine karar verme yetkisi doğrudan hastanın kendisine aittir.

Bu noktada dikkat edilmesi gereken husus kendi sağlığını kazanmak arzusuyla, hekimin bu tür müdahalelerine rıza gösterecek olan hastanın vereceği rızanın aydınlanmış ve serbest iradesi ile açıklanmış olması gerektiğidir. Rızanın hukuken geçerli olabilmesi, kişinin sağlık durumu, yapılacak müdahalenin etkileri ile ortaya çıkabilecek sonuçları hakkında bilgilendirilmesine bağlıdır. Aydınlanmış ve serbest irade ile verilmiş rıza hukuken geçerli bir rıza olarak kabul edilmektedir.

Devletin, kişilerin sağlık hizmetlerine eşit bir şekilde erişimini sağlama, kişilerin sağlığına zarar verecek sosyal ve toplumsal zorlanmaların önüne geçme, ayrımcı uygulamaları engelleme, tıbbi personelin eğitilmesi, bilgi, beceri ve tecrübelerinin arttırılması konusunda ortam yaratılması, etik ve hukuka uygun davranışların geliştirilmesi ve kişilerin sağlık hizmetlerine ulaşmasına imkân vermeyen engelleri ortadan kaldırma şeklinde yükümlülükleri bulunmaktadır.

Sağlık çalışanlarının görevi insan sağlığının bozulmasını önlemek, kişileri hastalıklardan korumak, bir şekilde bozulan bedensel ve ruhsal yapısını iyileştirmek, sakatlıkları gidermek ve kişilerin gerek ruhsal gerekse fiziksel acılarını dindirmektir.

Kişiye uygulanacak tıbbi müdahalenin hukuka uygun olarak kabul edilebilmesi, tıbbi müdahalenin bir sağlık personeli tarafından yapılması, hastanın içinde bulunduğu durum tam olarak aydınlatıldıktan sonra rızasının alınması, yapılacak tıbbi müdahalenin tıp bilimi verilerine göre gerekli ve uygun bir müdahale olmasına bağlıdır.

Tıp mesleğini icraya yetkili kişiler tarafından uygulanan teşhis, tedavi veya hukuka uygun amaçlarla kişinin müdahaleden beklediği menfaate uygun tıbbın sınırları içinde kalan fiziki ve ruhi girişim olarak tanımlanmaktadır.

Kişilik hakları, bir insanın, kişi olma sıfatıyla sahip olduğu, kişilik değerlerinin bütünü üzerinde geçerli, kişiye sıkı sıkıya bağlı ve mutlak nitelik taşıyan haklardır.

Kişilik haklarını oluşturan değerler fiziksel, bedensel veya ruhsal değerler şeklinde sınıfladırılmaktadır.

Temel hak ve özgürlüklerden olan yaşam hakkı, dokunulamaz, devredilemez ve vazgeçilmez bir hak olmakla birlikte herkese karşı ileri sürülen mutlak bir hak niteliğindedir.

Kişinin vücut bütünlüğüne müdahale, bedensel sağlığını bozucu veya tehlikeye düşüren müdahaleler kişilik haklarının ihlali anlamına gelmektedir.

2002 yılında Roma’da kabul edilmiştir.

Bir tıbbi müdahalenin hukuka uygun olabilmesi için hastanın aydınlatılmış rızasının alınmasıyla birlikte hekim veya sağlık personeli tarafından, tedavi maksadıyla, tıp bilimince kabul görmüş kural ve yöntemlerden yararlanılması şartları da mutlaka aranmaktadır.

Tıpta ve Diş Hekimliğinde Uzmanlık Eğitimi Yönetmeliği’nde, “uzman” tanımı ne şekilde yapılmaktadır?

Genel anlamda, sağlık mesleği mensubu kavramından; “tabip, diş tabibi, eczacı, ebe, hemşire ve sağlık hizmeti veren diğer kişiler” anlaşılmaktadır.

İlkyardım: Herhangi bir kaza ya da yaşamı tehlikeye düşüren durumda, sağlık görevlilerinin yardımı sağlanıncaya kadar, hayatın kurtarılması ya da durumun daha kötüye gitmesini önleyebilmek amacıyla olay yerinde, tıbbi araç gereç aranmaksızın mevcut araç ve gereçlerle yapılan ilaçsız uygulamalar” şeklinde tanımlanmıştır.

Zaruret hâli daha çok bilincin kapalı ve derhâl tıbbi müdahalenin gerçekleştirilmesi gereken bir hastanın olması durumunda karşımıza çıkmaktadır.

Rıza hukuki niteliği bakımından tek yönlü bir irade açıklamasıdır. Rıza yoluyla bir işlemin geçerli olmasında aranan şartlar; ayırt etme gücü (temyiz gücü), irade sakatlılığının bulunmaması ve rızanın hukuka, ahlaka ve kişilik haklarına aykırı olmamasıdır.

Tam ehliyetli: Ergin, ayırt etme gücüne sahip, kısıtlı olmayan kişi

Tam ehliyetsiz: Ayırt etme gücünden yoksun kişi

Hastanın aydınlatılması, rızanın geçerlilik şartıdır

Tedavi (güvenlik) aydınlatması; tedavi aydınlatmasını, otonomi (karar) aydınlatmasından ayıran özelliği, hastanın rızasını almaya yönelik bir aydınlatma olmamasından kaynaklanmaktadır. Bu tür aydınlatmaya öğretide “uyarı yükümlülüğü” adı da verilmektedir. Hekim, her durumda hastasının içinde bulunduğu durumu aydınlığa kavuşturmalı, tıbbi müdahalenin gerekliliği konusunda bilgilendirmeli ve tedavinin başarısı, hastanın yeniden sağlığına kavuşmasının önündeki tehlikelerin engellenmesi bakımından belirli davranış kurallarına uyması gerektiği açıklanmalıdır.

Riziko aydınlatması; hekim tarafından azami derecede özenin gösterilmesi, tıbbi müdahalenin hatasız yapılmasına rağmen yapılan müdahale sonucu meydana gelebilecek muhtemel daimi veya geçici yan etkiler hakkında hastanın aydınlatılmasıdır.