Maliyet analizini yapacak olan analistin, yöntemi seçerken amaca uygun olarak;

• Giderlerin tamamını mı, tamamı alınmayacaksa hangi tür giderleri dikkate alınacağına,
• Gerçekleşmiş giderleri mi, tahmini giderleri mi dikkate alacağına,
• Genel üretim giderleri ile mamul ya da hizmetin nasıl ilişkilendireceğine,
• Birim maliyet belirlenirken hangi yöntemin benimseneceğine

karar vermesi gerekmektedir.

Maliyet analizi yöntemleri şu sınıflara ayrılabilir:

• Maliyetlerin Kapsamına Göre Maliyet Yöntemleri
• Maliyetlerin Saptanma Zamanına Göre Maliyet Yöntemleri
• Maliyetlerin Saptanma Şekline Göre Maliyet Yöntemleri
• Giderlerin Dağıtımına Göre Maliyet Yöntemleri

Toplam maliyet en yalın şekliyle aşağıdaki gibi formüle edilebilir:

Toplam Maliyet = Değişken Giderler + Sabit Giderler + Yarı Değişken Giderler  + Yarı Sabit Giderler

Toplam maliyetin iş hacmine (üretim miktarı) bölümü, iş ölçüsü başına düşen maliyet tutarını ortaya koyar. Birim Maliyet (BM) olarak adlandırılan bu tutar aşağıdaki formülle ifade edilebilir:

Birim Maliyet (BM) = Toplam Maliyet / Üretim Miktarı (x)

Bir laboratuvarın değişken giderleri şunlar olabilir:

• İlk Madde Gideri
• Direkt İşçilik Gideri
• Enerji Giderleri
• Tıbbi Sarf Malzemesi Gideri

Bir laboratuvarın sabit giderleri şunlar olabilir:

• Amortismanlar
• Üst Yönetici Aylıkları
• AR-GE Giderleri

Maliyet Yöntemleri:

1. Maliyetlerin Kapsamına Göre Maliyet Yöntemleri

• Tam Maliyet Yöntemi
• Kısmi Maliyet Yöntemleri
  • Değişken Maliyet Yöntemi
  • Normal Maliyet Yöntemi
  • Asal (Direkt) Maliyet Yöntemi

2. Maliyetlerin Saptanma Zamanına Göre Maliyet Yöntemleri

• Fiili Maliyet Yöntemi
• Tahmini Maliyet Yöntemi
• Standart Maliyet Yöntemi

3. Maliyetlerin Saptanma Şekline Göre Maliyet Yöntemleri

• Sipariş Maliyet Yöntemi
• Evre (Safha) Maliyet Yöntemi
• İşlem Maliyeti (Karma) Yöntemi

4. Giderlerin Dağıtımına Göre Maliyet Yöntemleri

• Faaliyet Tabanlı Maliyet Yöntemi
• Hacim Tabanlı Maliyet Yöntemi

 Giderler faaliyet hacmine göre şu şekilde sınıflandırılmaktadır:

• Değişken Giderler
  • Direkt İlk Madde ve Malzeme Giderleri
  • Direkt İşçilik Giderleri
  • Değişken Genel Üretim Giderleri
• Sabit Giderler
  • Sabit Genel Üretim Giderleri

Giderler yüklenme şekline göre şöyle sınıflandırılmaktadır:

• Direkt (Dolaysız) Giderler
  • Direkt İlk Madde ve Malzeme Giderleri
  • Direkt İşçilik Giderleri
• Endirekt (Dolaylı) Giderler
  • Genel Üretim Giderleri

Tam maliyet hesaplaması yapılırken maliyet unsurlarının (giderlerin) tamamı maliyetlere dahil edilir ve şu üç formüle göre de hesaplanabilir:

1) Toplam Maliyet = Giderler + Değişken Giderler

2) Toplam Maliyet = Direkt Giderler + Endirekt Giderler

3) Toplam Maliyet = Direkt İlk Madde ve Malzeme Giderleri + Direkt İşçilik Giderleri + Genel Üretim Giderleri

Tam maliyet yönteminin avantajları şunlardır:

• Her türlü gideri yansıtan birim maliyetin hesaplamasını sağlar.
• Kar/zarar hesaplaması yapabilmek tüm giderleri dikkate alır.

Tam maliyet yönteminin dezavantajları şunlardır:

• Endirekt giderlerin maliyetlere yüklenmesinde kullanılan dağıtım anahtarlarının seçimi zordur.
• Dağıtım anahtarları subjektif olabilir.
• Sabit giderlerin ayrıştırılmadan birim maliyetlere yansıtılması durumunda birim maliyetler dönemler itibarıyla dalgalanabilir.
• Dönem karlarında tutarsızlıklara neden olabilir.
• Yöneticilerin yanlış karar almasına neden olabilir.

Değişken maliyet yönteminde, maliyet hesaplaması yapılırken sadece değişken giderler dikkate alınır. Bunun için öncelikle giderleri değişken ve sabit olmak üzere ayırmak ve sadece değişken giderleri dikkate almak gerekmektedir. Formülü ise şu şekildedir:

Değişken Maliyet Yöntemi = Direkt İlk Madde ve Malzeme Giderleri + Direkt İşçilik Giderleri + Değişken Genel Üretim Giderleri

Değişken maliyet yönteminin avantajları:

• Yöntemin avantajı, kara geçiş noktasının belirlenmesinde etkilidir.
• Yönetim değişken giderler ile ilgili alacağı kararlarında etkili bir yöntemdir.
• Sabit giderlerin dağıtımı ile ilgili sorunlar ortadan kalkar.

Değişken maliyet yönteminin dezavantajları:

• Sabit giderler dikkate alınmadığından birim maliyetler düşük çıkar, kar/zarar hesaplarında sonuçlar farklılaşır.

Normal maliyet yönteminde, değişken giderlerin tamamı, sabit giderlerin ise kapasite kullanım oranına göre maliyetlere yüklenmesi söz konusudur. Bu yönteme göre değişken giderden; direkt ilk madde ve malzeme giderleri, direkt işçilik giderleri ve değişken genel üretim giderlerinin tamamı, sabit giderlerden sabit genel üretim giderlerinin dönem içinde kullanılan kapasiteye ait olan kısmı maliyetlere dahil edilir. Boş kapasiteye düşen sabit genel üretim giderleri sonuç hesaplarına aktarılır. Formülü ise şu şekildedir:

Toplam Maliyet = Değişken Giderler Toplamı + (Sabit Giderler X Kapasite Kullanım Oranı)

Toplam Maliyet = (Direkt İlk Madde ve Malzeme Giderleri + Direkt İşçilik Giderleri + Değişken Genel Üretim Giderleri) + (Sabit Genel Üretim Giderleri X Kapasite Kullanım Oranı)

Asal (Direkt) maliyet yönteminde sadece direkt giderler dikkate alınmaktadır. Direkt ilk madde ve malzeme giderleri, direkt işçilik giderleri maliyetlere yüklenmekte ancak genel üretim giderleri yüklenmemektedir. Endirekt giderler dönem gideri olarak sonuç hesaplarına aktarılmaktadır. Formülü ise şu şekildedir:

Toplam Maliyet = Direkt Giderler Toplamı

Toplam Maliyet = Direkt İlk Madde ve Malzeme Giderleri + Direkt İşçilik Giderleri

Asal maliyet yönteminin avantajları:

• Genel yönetim giderlerinin çok az olması durumunda uygulanması avantaj yaratır.
• Maliyetler düşük çıkacağından stok değerlerini düşük göstermek isteyen muhasebeciler için avantajlıdır.

Asal maliyet yönteminin dezavantajları:

• Uygulama olanağı çok azdır.

Fiili maliyet yönteminde, maliyetler faaliyetler yapıldıktan sonra giderlerin fiilen gerçekleşen tutarından hesaplanır. Maliyetler gerçek verilere dayanır. Fiili maliyetler gerçek durumu ortaya koyduğundan yönetim için her zaman hesaplanması zorunlu ve faydalı maliyet bilgileridir. Ancak, karşılaştırma için kıstas (standart) yoktur. Maliyetler gerçekleşene kadar ön tahminler ile de kabaca maliyet hesaplanabilir.

Ön tahmin; fiili giderlerin kesin olarak saptanmasının gecikmesi durumunda, maliyetlerin tespit edilmesi için giderler hakkında yapılan kabaca tahminlerdir. Fiili giderin kesin tespiti durumunda bu ön tahminlerle belirlenen gider hesapları kapatılır. Ön tahmin yöntemini kullanmak fiili giderlerin özelliğini bozmaz. Ön tahmin sadece gerektiğinde kullanılır.

Tahmini maliyet yönteminde, maliyetler geçmiş deneyimlerden ve cari girdi fiyatlarından yararlanılarak tahmin edilir ve kayıtlarda bu tahminlere göre tutulur. Tahminde genelde bilimsel olmayan yöntemler geçmiş verilere dayalı olarak kullanılmaktadır.

Standart maliyet yönteminde, maliyetlerin faaliyetler yapılmadan önce bilimsel yöntemlerle saptandığı ve kayıtların bunlara göre tutulduğu yöntemdir. Standart maliyet yönteminde, belli gelişme düzeyinde ve koşullar altında bilimsel yöntemlere göre standartlar belirlenir ve bu aynı zamanda kontrol amaçlı da kullanılabilir. Fiili maliyetlerin standart maliyetlerden farklı olması durumunda nedenlerin analiz edilerek sonuçların raporlanması gerekmektedir. Böylece bu yöntem düzeltici önlemlerin alınmasına da aracılık etmiş olur.

Standart maliyet yönteminin avantajları şunlardır:

• Maliyet öğeleri etkili bir şekilde kontrol edilir.
• Mamul maliyetlerinin hesabında hız ve kolaylık sağlanır.
• Planlama ve kontrol sayesinde üretim faktörlerinin verimliliğinin artmasıyla maliyetler düşürülebilir.
• Kısa dönemli sonuç hesaplarının düzenlenmesi ve stok değerlemesi kolaylaşır.
• İşletmede genel planlama ve özellikle üretim planlaması faaliyetleri kolaylaşır.
• İşletmenin organizasyonunu geliştirme ve daha verimli bir durumu getirme olanağı bulunur.
• İyi bir değerleme ve adil bir ücret politikası uygulanabilir.

Standart maliyet yönteminin dezavantajları şunlardır:

• Standartlar iyi belirlenmezse ya da eskirse (güncel olmazsa) analizlerde yanıltıcı sonuçlar çıkabilir.
• Standartlara fazla önem verilmesi fiili maliyetlerin izlenmesinde ihmale yol açabilir.
• Sistem kontrol bakımından, pahalı hesap ve kayıt işlemleri gerektirebilir.
• Standartlar personel üzerinde baskı yaratıp işletme içi beşeri ilişkileri gerginleştirebilir
• Her işletmenin yapısı böyle bir sistemin uygulanmasına elverişli olmayabilir.

Sipariş maliyet yöntemi, bir işletmede mamul ya da hizmet üretiminin özel nitelikli ya da birbirinden farklı niteliklere göre yapılması durumunda kullanılır. Bu yöntem, üretim yapılan ve her partide bir birinden farklı mamuller ve hizmetler üreten işletmelere de kullanılır. Bu yöntemde amaç, maliyetlerin ayrı ayrı izlenmesi ve birim maliyetin ayrı olarak belirlenmesidir. Bu yöntem inşaat, uçak, gemi, makine, mobilya, konfeksiyon, yayınevi gibi büyük ve birbirinden bağımsız birimler üreten işletmeler tarafından kullanılır.

Safha maliyet yöntemi, bir birine benzer veya homojen tek tip mamul üreten, birbirini izleyen ve birbirine bağlı a şamalarda sürekli ve seri olarak üretim yapılan işletmelerde kullanılır. Her evrenin maliyeti ayrı ayrı hesaplanır. Bu yöntemi kullanan işletmelere örnek olarak lastik, boya, otomobil, un, kağıt, dokuma şeker fabrikaları verilebilir.

Bazı işletmelerde sipariş ve safha maliyet yöntemleri birlikte kullanılmaktadır. Örneğin, ilk etapta seri halde bir üretim yaparken daha sonra seri halde ürettiği bu parçaları birleştirerek nihai mamul haline müşterinin istekleri doğrultusunda getirebilirler. Bu tip işletmeler seri halde üretimin yapıldığı bölümlerde safha maliyet sistemini kullanırken, müşterinin siparişi üzerine üretilen parçaların nihai mamul haline getirilmesinde ise sipariş maliyeti yöntemini kullanırlar. Genellikle uçak, otomobil, buzdolabı, televizyon üreten işletmelerde bu yöntem kullanılabilir.

Hacim tabanlı dağıtım yöntemi geleneksel dağıtım yöntemi olarak kabul görmüştür. Hacim tabanlı dağıtım yönteminde, genel üretim giderlerinin mamullere dağıtımında işletmede gerçekleşen hacim ölçütleri dikkate alınır. Başka bir ifade ile genel üretim giderleri poliklinik sayısı, yatan hasta sayısı, ameliyat sayısı, muayene süresi, hizmet süresi, direkt işçilik saati, makine saatleri gibi ölçütlere göre gider dağıtımı yapılır.

Faaliyet tabanlı dağıtım yönteminde, genel üretim giderleri öncelikle giderlerin ortaya çıkmasına neden olan faaliyetlere dağıtılmakta, daha sonra da faaliyetler bazında toplanan giderler mamul ya da hizmete dağıtılmaktadır. Bu dağıtım yöntemini esas alan Faaliyet Tabanlı Maliyetleme (Activity-Based Cost (ABC)), faaliyetlerin maliyetini hesaplayan ve bu maliyetleri ürünlere ve müşterilere yansıtan bir maliyet muhasebesi yöntemidir.

Birim Maliyet (BM) = Toplam Maliyet / Faaliyet Miktarı (x)

BM = 600.000/9.000

BM = 66.6 TL

Maliyet muhasebesi sistemleri maliyet analizlerinin gerçekleştirilmesi için kullanılacak maliyet yöntemlerinden oluşur ve mamul ya da hizmetin maliyetinin bulunması için izlenecek yöntemler yolunu gösterir. Maliyet muhasebesi sistemler, bir anlamda maliyet metodolojisini açıklar.