Gecekondu kavramı, dil bakımından yapısal olarak iki sözcükten oluşmuş birleşik bir sözcüktür. Birinci sözcük “gece”, ikincisi ise “konmak” eyleminden türetilmiş “kondu”dur. Gecekondu sözcüğü, taşıdığı toplumsal niteliklerinden ötürü de bir kavram biçimini almıştır.

Gecekondu sözcüğü dilimize kültürel bir kurum aracılığıyla değil, halkın kendi yaratımıyla kazandırılmıştır. Başka bir deyişle, “gecekondu kavramı halkça yaratılmış, üretilmiş bir kavramdır.”

Bu anlamın doğuşunda yatan sebep ise kırsal kesimden kente göç eden insanların kentin çeşitli bölgelerinde kendilerine bir gecede gelişigüzel bir yaşam alanı oluşturmasıdır.

Sosyo-ekonomik nedenlerden dolayı kente göç eden nüfusun büyük bir kısmının barınma ihtiyacı karşılanamamaktadır.

Birleşmiş Milletler Ajansı (UN-HABITAT), tarafından gecekondu: “konut standartlarından, güvenlikten yoksun, karakteristiğinde köhnelik ve sefalet barından bir şehir alanı” olarak tanımlanmaktadır.

Dünya çapında bir milyar insanın gecekondu mahallelerinde yaşıyor olduğunu ve bu rakamın muhtemelen 2030 yılında 2 milyar insana ulaşacağı tahmin edilmektedir. 

Ruşen Keleş gecekonduyu, “Bayındırlık ve yapı kurallarına aykırı olarak, gerçek ya da tüzel, kamusal ve özel kişilerin toprakları üzerine, toprak iyesinin istenç ve bilgisi dışında, onaysız olarak yapılan, barınma gereksinmeleri devletçe ve kent yönetimlerince karşılanamayan yoksul ya da dar gelirli ailelerin yaşadığı barınak türü” olarak tanımlar.

Gecekondu tanımlamalarından ve dünya ölçeğinde yapılan yasal önlemlerden yola çıkarak gecekondu mahallerinin ortak özelliklerini şöyle belirtebiliriz:

• Yasalara aykırı olması,
• Başkalarına ait bir yerde yapılması,
• Arsa sahibinden izinsiz yapılması,
• Ruhsatsız olması,
• Teknik inşaat koşullarının bulunmayışı,
• Kısa bir sürede alelacele yapılmış olması.

Türkiye’de gecekondulaşmanın tarihsel başlangıcıyla ilgili resmi belge bulunmamaktadır. Gecekondulaşma süreci resmi yazılı belgelere dayanmaksızın önemli bir kentleşme sorunu olarak II. Dünya Savaşı’nın sonlarına doğru yaşanan ekonomik ve siyasal gelişmelerden dolayı ortaya çıktığı ve savaşın sona ermesiyle hızlı bir gelişme gösterdiği kabul edilmektedir.

Gecekondulaşmayı yaratan göç nedenlerini şöyle sıralayabiliriz:

• Nüfusun hızla artması,
• Tarımın büyük ölçüde makineleşmesiyle işgücünün sanayi kentlerine kayması,
• Kırsal bölgelerde sağlık, beslenme, eğitim ve ulaşım gibi olanakların yetersizliği,
• Ölçülü toprak reformunun yapılamaması,
• Toprağın bölünmesi, verimin azalması ve yetersiz kalması,
• Kurulan fabrikaların genellikle büyük kent merkezlerinde yoğunlaşması.

Söz konusu inşaların bulunduğu araziler hazinenin, belediyenin ya da özel kişilerindir. Özellikle hazine yerlerinin seçimi tercih nedeni olmaktadır.

Gecekondu sorununun temelinde konut gereksinmesi bulunmaktadır. 

Gecekondular toplumun yoksul ve dar gelirli sınıflarını barındırır.

Bunlar, sosyal, kentsel ve kültürle ilgili sorunlardır.

Kültürel sorunlar; gecekondulara yerleşen insanların kentsel ölçekte merkezin dışında yer almasından dolayı kent kültürüne yabancılaşmasından kaynaklanan sorunlardır.

Yasal olarak gecekondulaşmayı çözmeye yönelik 775 sayılı Gecekondu Kanunu şu yolları izlemeyi gerekli görmektedir:

• Yeniden Gecekondu Yapımının Önlenmesi
• Gecekonduların Islah ve Tasfiyesi

İç göçü düzenleme aracı olarak düşünülecek önlemler şunlardır:

• Kooperatifleşme
• Merkez köyler
• Toprak ve Tarım Reformu

Merkez köy yaklaşımının amacı, tüm köylere ulaştırılamayan sosyal ve kültürel hizmetlerin merkez olarak belirlenen köyde sağlanması ve buradan da diğer köylere sunulmasıdır.

Toprak ve Tarım Reformu Yasasıdır. Yasa genelde üç temel amacı gerçekleştirmeyi hedeflemiştir:

1. Ekonomik amaç
2. Sosyal amaç
3. Siyasal amaç:

Genel bir çerçevede, kentsel yenileme, farklı sebeplerle zaman içerisinde eskimiş, yıpranmış ya da terkedilmiş kent dokusunun, günün koşullarına göre yeniden canlandırılarak veya yeniden inşa edilerek kente kazandırılmasıdır.