Finansal piyasaların uluslararası bir özellik kazanma süreci 1980'lerden sonra hız kazanmıştır

Türk şirketi olan Arçelik'in hisseleri New York Borsası’nın yabancı şirketler piyasasında işlem görür

Finansal piyasaları sınıflandırmanın pek çok yolu vardır. Bunlardan en yaygın olanı finansal
piyasa aracının borçlanma aracı (tahvil ve bono) veya hisse senedi olmasına göre yapılan ayrımdır. Diğer bir ayrım ise vadeye göre yapılan ayrımdır. Buna göre bir yıldan kısa vadeye sahip borçlanma araçlarının işlem gördüğü piyasalara para piyasaları, bir yıldan daha uzun vadeli finansal araçların işlem gördüğü piyasalara ise sermaye piyasaları denir. Diğer bir ayrım ise ilk defa çıkartılan finansal araçların işlem gördüğü piyasalara birincil piyasa, daha önceden çıkartılan finansal araçların işlem gördüğü piyasalara ise ikincil piyasa denmesidir. Bunun dışında spot piyasa – türev piyasalar, organize piyasalar – tezgahüstü piyasalar gibi farklı özellikleri göre sınıflandırma yapmak mümkündür. 

Yanıt: İntegral piyasalar

Bulldog Piyasası: İngiltere’de yabancı menkul kıymetlerin işlem gördüğü piyasadır.

Euromerkezler coğrafi dağılımları dikkate alınarak sıralandığında beş ana merkez olduğunu görüyoruz. Londra, Zürih, Frankfurt, Lüksemburg, Paris, Amsterdam, Brüksel, Milano gibi merkezlerden oluşan Avrupa merkezleri; New York, Toronto, Şikago, Los Angeles ve diğerlerinden oluşan A.B.D. ve Kuzey Amerika merkezleri; Singapur, Hong Kong ve Tokyo’dan oluşan Uzak Doğu ve Asya merkezleri; Beyrut, Bahreyn ve Birleşik Arap Emirlikleri’nden oluşan Ortadoğu merkezleri ve Nassau-Bahama, Cayman Adaları ve Panama’dan oluşan Karayip merkezleri.

En yaygın kullanılan offshore piyasalar arasında Avrupa’da Lüksemburg ve BVI (British Virgin Islands); Amerika kıtasında ise Cayman adalarını saymak mümkündür.

• Bazı büyük şirketler, kendi ülke piyasaları yeterince gelişmediği için, yabancı veya uluslararası piyasalarda menkul kıymet ihraç ederler.
• Şirketler veya borçlanan devletler uluslararası piyasalarda, kendi ülke piyasalarından daha ucuza fonlama bulabilmektedir.
• Fon bulma ihtiyacı olan şirketlerin, yurt dışından borçlanarak fon kaynaklarını çeşitlendirme amacı vardır
• Yerli piyasalar dışından fon temin edilerek yurt içi kaynaklara olan bağımlılık riskini azaltmak mümkün olmaktadır.
• Yerli piyasaları dışından alınan tahvillerin faizi yurt içindeki borçlanmaya göre daha ucuz olmaktadır.

Bir şirketin yabancı bir ülkede ve yabancı ülkenin parası bazında çıkardığı tahvile yabancı tahvil denir. Örneğin Alman şirketi Mercedes Benz’in A.B.D. piyasalarında dolar bazında çıkardığı bir tahvile yabancı tahvil denir. Bu tür tahviller tarih boyunca uluslararası piyasalarda önemli yer tutmuştur. Örneğin, 19. yüzyılda yapılan Amerika demir yollarının çoğu İngiltere’de çıkartılan yabancı tahvillerle finanse edilmiştir.

Avrupa Birliği, Aralık 1991’de imzalanan Maastricht Anlaşması ile 1999 yılına kadar ortak bir Avrupa para birimi yaratma konusunda anlaştı. Bazı endişe ve itirazlara rağmen, AB üyesi 15 ülkeden 11’inin katılımıyla 1 Ocak 1999’da avro doğdu. 2002 yılı başında avro banknot ve demir paraları tedavüle girdi ve Haziran 2002 itibarı ile üye ülkelerin eski para birimleri (Alman Mark’ı, Fransız Frank’ı, İtalyan Liret’i vs) tedavülden kalkarak yerlerini tamamen avro’ya bıraktı.

15 AB üyesinden İngiltere, Danimarka ve İsveç avro’ya katılmamayı tercih ederken, Yunanistan ise Maastricht Anlaşmasında belirlenen kriterleri tutturamadığı için başlangıçta avro’ya dahil edilmemişti. Bu kriterler şunlardı:
1. Bütçe açığı/Milli Gelir oranı %3’ten az alacak
2. Toplam kamu borcu/Milli Gelir oranı %60’tan az olacak

Eurotahvilin özel bir türü Europara (Eurocurrency), ana yurdu dışında bankalara yatırılan mevduatlara verilen isimdir.

En önemli Europara türü A.B.D. dışında bankalara yatırılan dolar hesaplarıdır. Bu tür paralar faiz kazandıkları için kısa vadeli Eurotahvil olarak düşünülebilirler.

En yaygın Europara konumunda olan Eurodollar ise A.B.D. dışındaki yabancı bankalarda veya yabancı ülkelerdeki A.B.D. bankalarında tutulan ve kullanılan dolar cinsi paradır. Örneğin Londra’daki Barclays Bankası’ndaki dolar bazlı mevduat bir Eurodolar’dır.

Europara piyasalarının öncüsü 1950’lerin sonunda oluşan Eurodollar piyasasıdır.

Europara, yasal para statüsüne sahip olduğu ülke dışında elde tutulan ve kullanılan parayı tanımlamaktadır.

En yaygın Europara konumunda olan Eurodollar ise A.B.D. dışındaki yabancı bankalarda veya yabancı ülkelerdeki A.B.D. bankalarında tutulan ve kullanılan dolar cinsi paradır. Örneğin Londra’daki Barclays Bankası’ndaki dolar bazlı mevduat bir Eurodolar’dır.
Benzer şekilde Singapur’daki Citibank’taki dolar bazlı mevduat da Eurodolar’a örnek olarak verilebilir. Avrupa dışındaki dolarlar ise genellikle bulunduğu bölgeye göre adlandırılmaktadır. Örnek olarak “Asyadollar” ve “Riodolar” verilebilir.

Eurodollar piyasasının en belirgin özelliği bankalararası bir piyasa olmasıdır.

LİBOR: London InterBank Offered Rate Londra Bankalararası Borç Verme Faizi.

Eurodollar piyasasının en belirgin özelliği bankalararası bir piyasa olmasıdır. Europara piyasalarının para yaratma mekanizmasında, uluslararası faaliyet gösteren bankalar önemli bir role sahiptir. Europara iki şekilde yaratılabilir: Bir ülkenin parası bir başka ülkedeki bankaya mevduat olarak yatırılabilir ya da mevduatlar farklı ülkelerdeki bankalara transfer edilebilir. Dolayısıyla, bir banka mevduatının europara olabilmesi için iki şart gereklidir: İlki, europarayı kabul edecek tarafın banka olması gerekir. Bu nedenle, europara bir bankacılık işlemidir. İkincisi, mevduatı kabul eden bankanın, ilgili paranın ait olduğu ülke dışında bulunması gerekir.

Küresel tahvil piyasasının sınıflandırılmasında kullanılan tek bir sistem mevcut değildir. Bu konuda çok çeşitli kıstaslar kullanarak gruplama yapılabilir. Bu kıstasların başlıcaları:
i. Tahvilin hangi para biriminden çıkarıldığı, ii. Tahvilin hangi ülkede ihraç edildiği,
iii. Tahvilin hangi ülkelerin borsalarında kote edildiği,
iv. İhraççının hangi ülkeden olduğu,
v. Yatırımcıların hangi ülkeden olduğu.

İhraç edildiği ülkenin para biriminden farklı bir para birimi ile ödeme yapan tahvillere Eurotahvil adı verilmektedir. Uluslararası bir konsorsiyum (sendikasyon) ile birden fazla ülkede eşanlı olarak banka ve/veya yatırım bankaları tarafından ihraç edilen bir finansal araçtır. Eurotahvillerin kökeni A.B.D. bankaları tarafından Londra’da A.B.D. doları üzerinden tahvil ihracına dayanmaktadır.

Tahviller derecelendirmeleri açısından yatırım yapılabilir ve yatırım seviyesi altı anlamına gelen çöp (zayıf) olmak üzere ikiye
ayrılmaktadır.

Bu konuda önde gelen üç uluslararası kredi derecelendirme kuruluşu şunlardır:
1. Standard & Poor’s Corporation (S&P)
2. Moody’s Investors Service (Moody’s)
3. Fitch Investors Service (Fitch)
Ayrıca Japon JCR da kredi notu vermekte ancak yukarıdaki üç kuruluş kadar yakından takip edilmemektedir.

Dünya Ekonomik Forumu (“WEF”) bünyesinde 2008 yılından beri her yıl yayımlanan Finansal Gelişim Raporu, gelişmiş ve gelişmekte olan piyasaların karşılaştıkları zorlukları başarıyla aşmasına ve nihayetinde ekonomik büyümeyi yakalamalarına yardımcı olmayı hedeflemektedir. Bu raporda dünyanın önde gelen 60 finansal sistemini ve sermaye piyasasını puanlayıp sıralayan Finansal Gelişim Endeksi mevcuttur. Raporda finansal gelişmişlik, etkin finansal aracılık ile birlikte derin sermaye ve finansal piyasaların oluşmasını sağlayan etmenler, politikalar ve kurumlar olarak tanımlanmıştır. Endeks, ülkeleri finansal gelişmişliklerine göre sıralarken 7 alanı dikkate almaktadır. Bunlar

1. Kurumsal çevre,
2. İş çevresi,
3. Finansal istikrar,
4. Bankacılık finansal hizmetleri,
5. Bankacılık dışı finansal hizmetler,
6. Finansal piyasalar,
7. Finansal erişim.

Piyasaların küreselleşme sürecine katkı yapan faktörleri üçe ayırabiliriz:
1. Finansal piyasaların serbestleşip yabancı yatırımcılara açılması
2. Teknolojik gelişmelerin dünya piyasalarının takibini, fırsatların analizini ve işlem yapmayı kolaylaştırması
3. Yatırımcıların artan oranda kurumsallaşması

Finansal piyasaların kurumsallaşmasından kastedilen ise piyasalara yatırım yapanların arasında ağırlığın bireysel yatırımcılardan kurumsal yatırımcılara kaymasıdır. Bireysel yatırımcılar kendi adına nispeten ufak yatırımlar yapan şahıslar demektir. Kurumsal yatırımcılar ise bireylerin tasarruflarını bir araya getirip çok daha büyük tasarruf havuzlarına yön veren emeklilik ve yatırım fonları, sigorta şirketleri ve bankalardır. Kurumsal yatırımcılar, bireylere kıyasla daha fazla bilgi ve imkana sahip oldukları için, yurt dışı yatırımlara daha yatkındır. Yatırım yaparken yerli piyasalar yanında yurt dışı piyasalara da yatırım yapmak portföylerin riskgetiri dengesini olumlu etkilemektedir. Bir başka deyişle yurt dışı çeşitlendirme sayesinde kurumsal yatırımcılar aynı risk seviyesinde daha fazla getiri elde etme şansına sahip olabilmektedir. Yurt dışı yatırımlar sadece gelişmiş ülke (örneğin A.B.D., Almanya, Fransa, İngiltere veya Japonya) piyasaları ile sınırlı olmayıp, gelişmekte olan ülke (örneğin Türkiye, Brezilya, Rusya ve Hindistan) ve hatta öncü ülkeleri (Afrika ülkeleri, Pakistan, Vietnam) de kapsayabilmektedir.

Finansal piyasalar, tasarruf fazlasına sahip kişi ve kuruluşların ellerindeki fazla fonları (“fon” bu bağlamda para anlamında kullanılmaktadır), tasarruf açığı bulunanların kullanımına sunmalarına aracılık eden piyasalardır. Diğer bir deyişle, bu piyasalarda fon talep edenlerle fon arz edenler bir araya gelir. Söz konusu fonlar, işlem yapanlar arasında anlaşmayı güvenceye alan birtakım kıymetli evraklarla devredilmektedir ve bunlara da finansal araçlar denilmektedir. Tasarruf sahibinin fonu devretmekteki amacı getiri elde etmektir. Buna karşın, fon talep edenler ise o anda ellerinde bulunan miktardan daha fazla harcamak veya yatırım yapmak amacıyla bu işleme girerler.

Finansal piyasaları sınıflandırmanın pek çok yolu vardır. Bunlardan en yaygın olanı finansal piyasa aracının borçlanma aracı (tahvil ve bono) veya hisse senedi olmasına göre yapılan ayrımdır. Diğer bir ayrım ise vadeye göre yapılan ayrımdır. Buna göre bir yıldan kısa vadeye sahip borçlanma araçlarının işlem gördüğü piyasalara para piyasaları, bir yıldan daha uzun vadeli finansal araçların işlem gördüğü piyasalara ise sermaye piyasaları denir. Diğer bir ayrım ise ilk defa çıkartılan finansal araçların işlem gördüğü piyasalara birincil piyasa, daha önceden çıkartılan finansal araçların işlem gördüğü piyasalara ise ikincil piyasa denmesidir. Bunun dışında spot piyasa – türev piyasalar, organize piyasalar – tezgahüstü piyasalar gibi farklı özelliklerine göre sınıflandırma yapmak mümkündür. 

Ulusal piyasalar ise kendi arasında iki kısma ayrılabilir: Yerli piyasalar ve yabancı piyasalar. Buradaki yerli-yabancı ayrımı ise finansal araçları çıkartan şirketlerin yerli veya yabancı olduğunu belirtir. Örneğin ABD’li bir şirket olan Apple’ın New York Borsa’sında işlem gördüğü pazar ulusal Pazar iken, bir Türk şirketi olan Turkcell’in hisseleri New York Borsası’nın yabancı şirketler piyasasında işlem görür.

Yabancı piyasalar için konuşma dilinde, bulundukları ülkelere göre hatırlaması kolay isimler gelişmiştir:

• Yankee Piyasası: A.B.D.’de yabancı menkul kıymetlerin işlem gördüğü piyasa
• Samurai Piyasası: Japonya’da yabancı menkul kıymetlerin işlem gördüğü piyasa
• Bulldog Piyasası: İngiltere’de yabancı menkul kıymetlerin işlem gördüğü piyasa
• Rembrandt Piyasası: Hollanda’da yabancı menkul kıymetlerin işlem gördüğü piyasa
• Matador Piyasası: İspanya’da yabancı menkul kıymetlerin işlem gördüğü piyasa

Uluslararası piyasalarda işlem gören yatırım araçlarının en önemli ayırt edici özellikleri şunlardır:
1. İlk ihraç edilirken bu yatırım araçları birden fazla ülkedeki yatırımcılara satılırlar.
2. Herhangi bir ülkenin yasal düzenlemerine tabii değildir.

Bir şirketin kendi yerli piyasaları dışından fon temin etmesi için birden fazla gerekçe sayılabilir. Birincisi, bazı büyük şirketler, kendi ülke piyasaları yeterince gelişmediği için, yabancı veya uluslararası piyasalarda menkul kıymet ihraç ederler. Örneğin, 2000 yılında halka açılan Turkcell’in IMKB (yeni adıyla Borsa İstanbul veya kısaca BİST) ile birlikte hisselerinin büyük bir kısmını New York Borsası’nda satmasını bu gerekçeye bağlayabiliriz.

İkincisi, şirketler veya borçlanan devletler uluslararası piyasalarda, kendi ülke piyasalarından daha ucuza fonlama bulabilme olanağıdır. Örneğin Türk Hazinesi her yıl yurt dışında 5 milyar dolar’ın üzerinde Eurobond satmaktadır. Bu tahvillerin faizi yurt içindeki borçlanmaya göre daha ucuz olmaktadır.

Diğer bir neden ise, fon bulma ihtiyacı olan şirketlerin, yurt dışından borçlanarak fon kaynaklarını çeşitlendirme amacıdır. Böylece sadece yurt içi kaynaklara olan bağımlılık riskini azaltmak mümkün olmaktadır.

Bir şirketin yabancı bir ülkede ve yabancı ülkenin parası bazında çıkardığı tahvile yabancı tahvil denir. Örneğin Alman şirketi Mercedes Benz’in A.B.D. piyasalarında dolar bazında çıkardığı bir tahvile yabancı tahvil denir. Bu tür tahviller tarih boyunca uluslararası piyasalarda önemli yer tutmuştur. Örneğin, 19. yüzyılda yapılan Amerika demir yollarının çoğu İngiltere’de çıkartılan yabancı tahvillerle finanse edilmiştir.

Eurotahvil, ihraç edildiği ülkenin para birimi dışında bir para birimi cinsinden çıkartılan tahvillerdir. Türk Hazine’sinin Avrupa piyasalarında ihraç ettiği dolar bazlı Eurotahviller örnek verilebilir. Uluslararası tahvil piyasasında en hızlı artış gösteren tahvil çeşidi Eurotahviller (Eurobond) olmuştur. Son zamanlarda uluslararası tahvil piyasasında satılan tahvillerin %80’den fazlası Eurotahvil cinsindendir. 

Europara piyasalarının öncüsü 1950’lerin sonunda oluşan Eurodollar piyasasıdır. Europara, yasal para statüsüne sahip olduğu ülke dışında elde tutulan ve kullanılan parayı tanımlamaktadır. En yaygın Europara konumunda olan Eurodollar ise A.B.D. dışındaki yabancı bankalarda veya yabancı ülkelerdeki A.B.D. bankalarında tutulan ve kullanılan dolar cinsi paradır. Örneğin Londra’daki Barclays Bankası’ndaki dolar bazlı mevduat bir Eurodolar’dır. Benzer şekilde Singapur’daki Citibank’taki dolar bazlı mevduat da Eurodolar’a örnek olarak verilebilir. Avrupa dışındaki dolarlar ise genellikle bulunduğu bölgeye göre adlandırılmaktadır. Örnek olarak “Asyadollar” ve “Riodolar” verilebilir.

Europara piyasalarının para yaratma mekanizmasında, uluslararası faaliyet gösteren bankalar önemli bir role sahiptir. Europara iki şekilde yaratılabilir: Bir ülkenin parası bir başka ülkedeki bankaya mevduat olarak yatırılabilir ya da mevduatlar farklı ülkelerdeki bankalara transfer edilebilir. Dolayısıyla, bir banka mevduatının europara olabilmesi için iki şart gereklidir: İlki, europarayı kabul edecek tarafın banka olması gerekir. Bu nedenle, europara bir bankacılık işlemidir. İkincisi, mevduatı kabul eden bankanın, ilgili paranın ait olduğu ülke dışında bulunması gerekir.

Bankalar açısından son derece önemli olan euromerkezlerin tanımı ve unsurları tam açıklığa kavuşturulamamış olmakla beraber, bir euromerkezin temel özelliklerini aşağıdaki gibi sıralayabiliriz.
1. Bu merkezlerde tüm europaralar ile işlem yapılabilmektedir.
2. Ulusal finansal merkezlerdekine benzeyen vergiler, döviz kontrolleri, karşılık oranları ve bankacılık işlemlerine veya faaliyetlerine ilişkin herhangi bir sınırlama söz konusu değildir.
3. Tamamen olmasa bile, bu merkezler özellikle yabancı müşterilerle bağlantıların kurulduğu yerlerdir.

Son yıllarda uluslararası mali piyasalardan fon temin etme ve bu piyasalarda fon ödünç verme işlemlerinde kullanılan araçlar klasik banka sendikasyon kredilerinden tedavül kabiliyeti olan menkul kıymetlere ve menkul kıymetleştirilmiş varlıklara doğru kaymıştır. Bu menkul kıymetlerin başında yurt dışı piyasalarda ihraç edilen Eurobond gelmektedir. Örneğin Türkiye Cumhuriyeti Hazinesi, yabancı yatırımcılardan döviz bazlı borçlanmak üzere, her yıl bir kaç kere ABD Doları ve avro cinsinden Eurobond ihraç etmektedir.

Küresel tahvil piyasasının sınıflandırılmasında kullanılan tek bir sistem mevcut değildir. Bu konuda çok çeşitli kıstaslar kullanarak gruplama yapılabilir. Bu kıstasların başlıcaları:
i. Tahvilin hangi para biriminden çıkarıldığı,
ii. Tahvilin hangi ülkede ihraç edildiği,
iii. Tahvilin hangi ülkelerin borsalarında kote edildiği,
iv. İhraççının hangi ülkeden olduğu,
v. Yatırımcıların hangi ülkeden olduğu.

Yerli Tahvil İhraçları: İlgili ülkede ikamet eden bir ihraççı tarafından ve o ülke para birimi üzerinden yapılan ihraçlardır. İhraca aracılık eden kuruluşlar (bankalar) da yerli kuruluşlar olup, hedef yatırımcılar da o ülkede oturmakta olan kişi ve kuruluşlardır.

Yabancı Tahvil İhraçları: İngilizcesi ‘foreignpay bond’ olup kısaca ‘foreign bond’ olarak kullanılmaktadır. Yabancı bir ihraççı tarafından başka bir ülkede, o ülkenin para birimi cinsinden, ihraca aracılık eden konsorsiyumun da o ülke kuruluşlarından olduğu ve o ülke piyasası ile sınırlı tahvil ihraçlarıdır. Örneğin, bir A.B.D. şirketinin İngiltere’de İngiliz bankaları aracılığı ile İngiliz sterlini cinsinden yaptığı tahvil ihracına yurtdışı tahvil ihracı denmektedir. 

Uluslararası piyasalarda kabul görmüş kredi derecelendirme kuruluşları;

• Standard & Poor’s Corporation (S&P)
• Moody’s Investors Service (Moody’s)
• Fitch Investors Service (Fitch)

Tahviller derecelendirmeleri açısından yatırım yapılabilir (“Investment Grade”) ve yatırım seviyesi altı anlamına gelen çöp (zayıf) olmak üzere ikiye ayrılmaktadır. Çöp tahvillerin piyasadaki adlandırılmasından ötürü oluşan kötü imajını ortadan kaldırmak amacıyla ‘yüksek getirili’ veya ‘spekülatif’ sıfatları son zamanlarda daha sık kullanılır olmuştur. Aşağıdaki tablo, derecelendirme şirketlerinin tahviller için verdiği kredi notlarını göstermektedir.

20. yüzyılın ikinci yarısında Amerikan hisse senedi borsaları açık ara dünyanın en büyük borsaları iken, 1980’li yıllarda Japonya Borsası ciddi bir büyüme atağı yapmıştır. Ancak Japonya’da gayrimenkul balonunun sönmesi ile Japonya Borsası bu yükselişi sürdürememiştir. 2000’li yıllara girderken küreselleşen dünyada Avrupa’dan gelişmekte olan ülkelere kadar tüm borsalar büyüme sürecine girdi. 21. yüzyıla girerken ise Çin ekonomisi ve piyasaları, ihracat modeline dayalı hızlı büyüme modeli ile ciddi bir büyüme trendi yakalamış durumdadır. 2012 sonu itibarı ile Çin borsaları piyasa değeri açısından ABD’nin ardından ikinci konuma yükseldi. 

Dünya Ekonomik Forumu (“WEF”) bünyesinde 2008 yılından beri her yıl yayımlanan Finansal Gelişim Raporu, gelişmiş ve gelişmekte olan piyasaların karşılaştıkları zorlukları başarıyla aşmasına ve nihayetinde ekonomik büyümeyi yakalamalarına yardımcı olmayı hedeflemektedir. Bu raporda dünyanın önde gelen 60 finansal sistemini ve sermaye piyasasını puanlayıp sıralayan Finansal Gelişim Endeksi mevcuttur. Raporda finansal gelişmişlik, etkin finansal aracılık ile birlikte derin sermaye ve finansal piyasaların oluşmasını sağlayan etmenler, politikalar ve kurumlar olarak tanımlanmıştır. Endeks, ülkeleri finansal gelişmişliklerine göre sıralarken 7 alanı dikkate almaktadır. Bunlar i) Kurumsal çevre, ii) İş çevresi, iii) Finansal istikrar, iv) Bankacılık finansal hizmetleri, v) Bankacılık dışı finansal hizmetler, vi) Finansal piyasalar, vii) Finansal erişim.