Sınıfta ilişki biçimleri, bir ucunda düzenliliğin, diğer ucunda değişkenliğin yer aldığı bir çizgi üzerinde yer alır.

Değişkenliğe kayma, düzenliliğin az, değişmenin çok olduğu durumdur.

Düzenliliğe kayma, değişkenliğe az, düzenliliğe çok yer verilen durumdur.

İş birliğine ağırlık veren düzende, öğretim iyi planlanmış, sorumluluklar belirlenmiş, iyi bir grup ödül sistemi kurulmuşsa, başarı olumlu yönde etkilenmektedir. İş birlikçi düzende, öğrenciler, ortak hedeflere ulaşmak için birlikte çalışır, etkinliklere herkes katılır, yardımlaşılarak öğrenilir. 

Denetim: Olanların, olması gerekenlerle, olabilecek olanlarla karşılaştırılması, eksikliklerin tamamlanıp yanlışlıkların giderilmesi, yapılanların düzeltilip geliştirilmesidir.

Yarışmacı düzenin, bireyi daha üst düzey edime yöneltmek, gelişmeyi teşvik etmek gibi yararları vardır. Bu yararlar, iş birlikçi düzende de kullanılabilir. Bu kullanımlardan biri, kişiyi kendisiyle yarıştırmaktır. Amaç, öğrencinin başkalarından değil, bir önceki durumundan daha iyi olmasını, kişisel gelişimini sağlamaktır. Öğrenci kendisiyle yarışınca rakip kendi olacak, kendini aşmaya çalışacaktır. Yine başkalarının başarısızlığı kişinin başarısını etkilemeyeceğinden, yarışmanın başkalarına karşı yıkıcı etkileri de olmayacaktır.

Tanıma, öğrencilerin gereksinimlerinin bilinmesini, karşılanabilmesini de sağlar. Böylece öğretmen, kimlerden neleri isteyip bekleyebileceğini, kimlerin kendinden ve başkalarından neleri isteyip bekleyebileceğini bilebilir; hem kendi davranışlarını hem de sınıf yaşamını bu bilgilere göre düzenleyebilir.

Birlikte yaşamanın düzenini sağlayan araçlar, kurallardır. Kurallar bize karşı değil, bizim içindir. Sadece başkalarının haklarını bize karşı değil, bizim haklarımızı da başkalarına karşı korumanın aracıdır, bu nedenle de bize gereklidir.

Emir ve yasak bildiren kurallar yerine, olumlu ve izin verilen davranışlar şeklinde kurallar koymak, uyulmalarını kolaylaştırır.

Sınıf çalışmalarındaki ilişki düzeninde öğretmenin rolü, başarıya götüren olumlu bir sınıf iklimi yaratmak, bunun için de dikkatli, özenli, anlayışlı, bütünleştirici, demokratik bir üye olmaktır. Sınıfın davranış yapısı gevşek olmalı, bunun için de programın öğrenci merkezli, öğretmenin demokratik, sınıf kurallarının öğrencilerle birlikte oluşturulmuş olması gerekir. Bu yapı, amaçlardan uzaklaşmaya götürmeyecek bir gevşeklikte olmalıdır. Evde, okulda, sınıfta gerçek demokrasi yoksa, ülkede demokrasi bulmak çok zordur.

Davranışı olumsuz etkileyen bir değişken de aşırı kaygıdır. Öğretmen, öğrencilerde aşırı kaygı yaratmaktan kaçınmalıdır. Aşırı kaygı, insanı sinirli, beceriksiz, huysuz yapar. Kaygının az olanı iyidir, insanı dikkatli, özenli, saygılı yapar.

Demokrasi, sayıca az olanların da dinlendiği, haklarının gözetildiği, çokluğun değil, hakkın, adaletin yer aldığı bir yönetim biçimidir.

Sınıf konuşmalarında emir dili değil, istek dili; yargılayıcı değil, betimleyici dil kullanılmalıdır. Emir, alan için olduğu kadar, veren için de hoş olmayan bir durum yaratır, gereksiz üstünlük duygusu, olgun insanda hoşnutsuzluk uyandırır. İstek, rica şeklindeki söylemler de anlatım olarak emire yakın anlam verirler ama onun gibi tepki çekmezler. “Tahtaya gel!” yerine “Tahtaya gelir misin?” sözü, bir de “lütfen”le tamamlanırsa, dile gösterilen özen davranışlara da yansıyacağından, sınıfta dikkatli, özenli insan ilişkileri gelişir ve bu, topluma yansır. Kaba, rahatsız edici, itici olmayan insanların yetişmesi böyle ortamlar, uygulamalar ister.

Örgütleme: Amaçlar esas alınarak, görevlerin, görevlilerin ve bunların ilişkilerinin belirlenmesidir.

Emir Dili: Emir veren dil: Kalk, otur, kapıyı kapat gibi.

Yargılayıcı Dil: Eylem veya durumla ilgili yargı bildiren anlatım: Tembel, beceriksiz, pasaklı, sakar...

Sınıf, uzun süre bir arada bulunulan bir ortamdır. Farklı özellik ve kişilikteki öğrencilerin sürekli birlikte olmaları, hoşgörüyü, özür dilemeyi, barış içinde birlikte yaşamayı gerektirir ve belirtilen becerileri kazanmaya yardımcı olur.

Değişkenliğe daha çok yer veren ilişki biçiminin, öğrencilerin birbirinden hoşlanmasına, olumsuz davranışların azalmasına yardımcı olur.

Düzene fazla yer veren ilişki biçiminin, birbirini şikâyet etmeye, engellenme nedeniyle karşı tepkiye, hoşgörüsüzlüğe yol açtığı görülmüştür.

İlk günlerin dikkat ve özeninin sürdürülebilmesi için, anlayış, izleme, değer verme, zarar vermeme, nazik olma gibi davranış yönelimleri sürekli kılınmalıdır. Uzun süren tatillerden sonra da, ilk günlerin dikkat ve özenine gereksinim duyulur. Nasıl alışırsanız, öyle sürer sözü büyük ölçüde doğrudur.

Sınıfta ilişki biçimleri, bir ucunda düzenliliğin, diğer ucunda değişkenliğin yer aldığı bir çizgi üzerinde yer alır.