Plân, program, gelecekte nelerin nasıl yapılacağını, hangi kaynakların nasıl kullanılacağını gösteren bir araçtır. Bu yönüyle plân ve program, geleceğin bugünden görülmesini sağlar.

Olacakları daha onlar olmadan bilmek, onlara karşı hazırlık yapmamıza fırsat verir, sürprizleri, bilinmeyenleri azaltır, sorunları, sıkıntıları önler. Bir işin plânı ve programı yapılmışsa, o iş büyük ölçüde bitirilmiş, geriye sadece belirlenenlerin yapılması, yani uygulama kalmıştır.

Hedeflerin belirlenmesi, kaynakların sağlanması, hedeflerle kaynaklar arasındaki ilişkilerin kurgulanması, plân ve program yapma işidir.

Plân ve program, kaynak kullanımını ekonomikleştirir, hedeflere götürücüdür, geleceğe bilinçle hazırlanma fırsatı verir, eksiklikleri, gereksenenleri önceden gösterir, hedeflere ulaşma zamanı ve düzeyi hakkında, uygulama öncesinde bilgi sağlar.

Eğitsel etkinlikler ciddi ve titiz bir plân gerektirir.

Bizim eğitimimizde plânların yanlış yöntemlerle yapılmış olması, plâna karşı özellikle öğretmenlerde önemli bir istememe tepkisi oluşturmuştur. Özellikle, plânın bir araç olduğunu bilmeyen, bu nedenle de o aracın amacını “plâna sahip olmak” olarak anlayan bazı eğitim denetçi ve yöneticileri, öğretmen etkinliklerini plânlardan ve eğitsel amaçlardan uzaklaştırmışlar, plânsız ve hedefsiz eğitim de, ezberden öte gidemeyen kısır sonuçlar, kısır bireyler üretmiştir.

                • Öğretmen bu plânı uygulayarak eğitsel hedeflere ulaşabilmekte midir?

Eğitim, bireylerin istenen davranışları göstermeleri, istenmeyenleri de değiştirmeleri olarak tanımlanabilir.

Plân ve programların değerlendirme ölçütleri de amaçlardır. Bunlar, amaçlara ne derece ulaştırmışlarsa (diğer kaynaklar: zaman, maliyet, ... sabit kalmak koşuluyla) o kadar “iyi” olarak değerlendirilirler. Amaç bir plân veya programı uygulamak, belli dersleri ezberletmek, belli konuları anlatmayı belli zamanlarda bitirmek değildir. Bunlar tümden yanlış etkinliklerdir. Eğitimde amaç, Millî Eğitim Temel Kanunu’nda belirlenen amaçlara öğrencilerin ulaştırılmasıdır.

Eğitimde bir dersin programı, (okutulacak konular listesi) bakanlıkça hazırlanarak okullara gönderilir. Bu program, o dersin amaçlarını gerçekleştirecek uygunlukta olmalıdır. Öğretmen, o dersin amaçlarından yola çıkarak, bu programı kullanarak, o amaçlara ulaştırıcı etkinliklerin yıllık, günlük, ünite plânlarını yapar.

Ders programlarında amaç-içerik bağlantısı kurularak program düzeni oluşturulması için, hem o yaş çocuğunun, hem de o dersi alacak sınıfta bulunan öğrencilerin çok iyi tanınması, hazır bulunuşluk düzeylerinin, ilgi ve yeteneklerinin bilinmesi gerekir. Böylece bu sınıftaki öğrenciler arasında seviye ve ilgi grupları oluşturmak, öğrenciye göre eğitim yapmak kolaylaşır. Bunun için, öğretmenin programı hazırlamadan önce, bir ön testle öğrencilerin hazır bulunuşluk düzeylerini ölçmesi, ilgilerini belirlemesi gerekir.

İyi bir ders programı esnek olmalı, öğrenilenlerin uygulanmasına hizmet etmeli, birden fazla grubun, sınıfın katılabileceği ortak projelere olanak vermeli, öğrenci merkezli, kapsam olarak dar ama içerik olarak zengin olmalıdır.

Program oluştururken, şu soruların yanıtlanması önerilmektedir: Öğrenciyi çalışmaya isteklendiriyor mu, bağımsız çalışmalara yer vermiş mi, araçlar yeterli ve uygun mu, öğrencinin ön hazırlıklarını içeriyor mu, öğretmenin ön hazırlıkları yeterli mi, öğrenilecekler uygulamaya dönük mü, uygun bir mantıksal sıra izlenmiş mi, etkinliklerin plânlaması uygun mu?

Yıllık, ünite, günlük, ders plânlarının, aynı dersi aynı düzeyde okutan öğretmenlerce birlikte yapılması iyi olur. Bu öğretmenlerin, ders yılı öncesinde bir araya gelerek, sınıf düzenine ilişkin hazırlıkları da birlikte yapmaları yararlıdır. Bu çabalar, görüş alışverişini, kaynak ve olanakların eş güdümlü kullanılmasını, çalışmalarda iş birliğini sağlar. Bu iş birliğinde katı sınırlamalara, aşırı bir örnekliğe gidilmemelidir. Sınıf düzeyleri aynı olsa da, öğrenciler ve sınıflar arasında farklar vardır.

Gelecekteki her değişim bilinemeyebileceğinden, plânın, gelecekteki değişmelere uyarlanabilecek esneklikte olması gerekir. Bu nedenle, öğretmenin plânlara ek çalışmalar koyması iyi olur. Bir uygulamayı gerçekleştirecek öğrenci grubunun o gün okula gelmemesi, bir araç veya makinanın arıza yapması, elektriklerin kesilmesi,... gibi durumlarda, plânlara yeni şekiller verilebilmelidir.

Plânlar, düzen içinde hazırlanmalı, bireysel yaratıcılıklara engel olmamalıdır. O anda oluşuveren bir yenilik, farklılık plâna girebilmeli, plân açık uçlu olmalıdır. Öğretmen, amaçlara hizmet eden, ama plânda yer almayan yaratıcı öğrenci etkinliklerini desteklemelidir. Amaca uygun ama plân dışı yaratıcı etkinliklerin aldığı zaman, daha sonraki düzenlemelerle kazanılabilir. Uygun bir ortam düzeni, yöntem ve araçlar, becerili bir öğretmen ve isteklendirilip hazırlanmış öğrencilerle, eğitim zamanı kısaltılabilir.

Sıra, içeriğin mantıksal bir düzen içinde verilmesidir. Önce öğrenilmesi gerekenler önce, bunların bilinmesine gerek duyulan etkinlikler sonra yer almalıdır.

Süreklilik, öğrenmenin geçmiş ile gelecek ilişkisinin kurulmasıdır. Bir eğitsel durum, geçmiş bilgi ve etkinliklerden yararlanmalı, gelecektekiler için hazırlık oluşturmalıdır.

Bütünlük, bir öğrenmenin, başka etkinliklerde de işe yarayacak şekilde plânlanması, bir derste kazanılanların, o dersin diğer dilimlerinde veya başka derslerde kullanılmasıdır.

Bir ders plânının ana bölümlerinin, hazırlık, uygulama, denetleme, pekiştirme dilimlerinden oluştuğu söylenebilir. Hazırlıklar, öğrencilerin tanınması, hazır bulunuşluk düzeylerinin, ilgi ve gereksinimlerinin bilinmesi, hedef ve davranışların belirlenmesi, ortam ve olanakların incelenmesi, kaynak araç-gereç, deney, uygulama, gezi ve gözlemlerin, sürelerin, ders ortamlarının belirlenmesi, bunlar için meslektaşlar, uzmanlar, denetçiler, yöneticiler ve çevre ilgilileriyle görüşülmesi türü çalışmaları içerir.

Uygulama süreci, giriş, kazanım ve kullanım basamaklarıyla verilebilir. Giriş, ilgi çekme, amaç ve beklentiler, önem, yöntemin paylaşılması, geçmiş ve gelecek öğrenmelerle ilişkileri açıklama türü etkinliklerden oluşabilir. Kazanım, bilgilerin paylaşılması, bütünleştirilmesi, yapılışını, örneklenişini görme, yapma, özetleme, değerlendirme türü etkinliklerle olur. Kullanım, kazanılanların, gerekli ve uygun durumlarda davranış olarak gösterilmesidir. Bir derste kazanılanlar, aynı dersin diğer dilimlerinde, farklı derslerde ve günlük yaşamda kullanılabilmelidir. Uygulamaların sonunda denetim yapılır. Hedef davranışlarla uygulama davranışları karşılaştırılır, farklar olumlu yönde oluşturulmaya, geliştirilmeye çalışılır.

Pekiştirme, hedef davranışlarda alışkanlığın ve ustalığın sağlanması amacına yöneliktir.

Grubun oluşturulması, öğrenci tanıma bilgileri kullanılarak yapılmalıdır. Gruptakilerin bilgi ve becerileri, hazır bulunuşluk düzeyleri, kimlerin hangi grupta olacağını belirlemede kullanılır. Hep aynı kişiler, aynı kümeyi oluşturmamalı, hep kızlardan, çalışkanlardan, aynı özellikleri taşıyanlardan küme oluşturulmamalıdır. Kümede her özellikte öğrencinin bulunması, işin yapımı, görev paylaşımı, yardımlaşma, öğreterek öğrenme ve başkalarından öğrenme çalışmaları için gereklidir. Kümede hangi görevlerin olduğu, bunların kimlerce yapılacağı, görev ilişkileri de plânlanır. Kümelerin başkanı, yazmanı, sözcüsü sürekli değişik kişiler olmalıdır. Küme çalışmalarında kullanılacak araçlar belirlenmeli, nerelerden nasıl sağlanıp kullanılacağı plânlanmalıdır.

Araç-gereçlerin plânlanmasında bulunma ve uygulanma kolaylıkları, çokluk, herkesin kullanabilmesi, hedef davranışlara tam uygunluk gözetilmelidir. Öğrenci yapımı araçlar, yaratıcılığı, kullanım çeşitliliğini artırır. Bu niteliklerdeki araçlar, deneyim yoluyla kalıcı, etkili, geliştirici öğrenme sağlar, zaman kazandırır, öğretmenin herkesle ilgilenebilmesine olanak verir, öğrenciye özgüven sağlar.