Gerçek sistemin grafiksel gösterimidir.

İşletme faaliyetleri, bu faaliyetlerin kim tarafından başlatıldığı ve bu faaliyetlere bilgi sisteminin nasıl cevap vereceği açısından sistem fonksiyonlarının modelidir. Kullanım durumlar, nesne tabanlı geliştirmenin bir parçasıdır. Bununla beraber yeni bir sistem için gereksinimlerin belirlenmesi sürecinin önemli bir bileşeni olarak da karsımıza çıkmaktadır. Kullanım durum, kullanıcıların sistem ile etkileşimini ve sistemin bu kullanıcılara verdiği yanıtı görsel olarak anlatmaktadır. Kısacası sistemin nasıl davrandığını ve çalıştığını göstermektedir.

Sistem içerisinde oluşturulan ve kullanılan verilerin gösterimi için kullanılan biçimsel bir yöntemdir

Paydaşların ihtiyaçlarının ve sistemin geliştirilme nedenlerinin anlaşılması temeline dayanan sistem geliştirme süreci.

İşlevsel gereksinimleri belirleyen bir araç sağlar. • Geliştirilecek sistemin kapsamının, yönetilebilir alt parçalara ayrıştırılmasına yardımcı olur.
? Sistem içerisindeki farklı paydaşların kolaylıkla anlayabileceği ortak bir dil sağlar.
? Sistem geliştirme etkinliklerinin tanımlanmasına, atanmasına, izlenmesine, kontrol edilmesine ve yönetilmesine olanak sağlar.
? Proje kapsamının, harcanacak çabanın ve zamanlamasının tahmin edilmesine yardımcı olur.
? Hem kullanıcı yardım sistemi ve kılavuzlarının hem de sistem geliştirme raporlarının belgelenmesine yardımcı olur.
? Test planlarının yapılması ve test durumlarının tanımlanması için uygun bir araçtır.
? Gereksinimlerin izlenebilirliğini sağlar.
? Veri nesneleri veya varlıkların tanımlanması için bir başlangıç noktasıdır.
? Kullanıcı ve sistem ara yüzlerinin tasarımı için işlevsel özelliklerin belirlenmesine yardımcı olur.

Ekleme, değiştirme, silme ve okuma gibi veri tabanı erişim gereksinimlerinin tanımlanmasına olanak sağlar.
? Sistem geliştirme projesinin idaresi için bir çerçeve sunar.

Kullanım durum modellemesi iki temel çıktı sağlar. İlki, geliştirilen sistemde bulunan kullanım durumları, kullanıcıları ve ikisi arasındaki ilişkileri gösteren kullanım durum diyagramıdır. Diğer temel çıktı, her bir işletme faaliyetinin ayrıntılarının verildiği kullanım durum hikâyesidir.

İş etkinliği süresince kullanıcı ile sistem arasında gerçekleşecek etkileşimin, nasıl gerçekleşeceği kullanım durum hikâyesinde belirtilir. Kullanım durum hikâyesi, kullanım durum formu olarak da adlandırılmaktadır ve bu belgelerin kesin bir biçimi bulunmamaktadır. Kullanım durumun yazılı olarak ifade edilmesidir.

Bir kullanım durum diyagramı, kapsamı içerisindeki kullanım durumlarıyla ilgili olarak ayrıntılı bilgi bulundurmaz. Kullanım durumlar, aktörler ve sistemler arasındaki ilişkiler hakkında bilgi verir. Kullanıcıların, kullanım durumlar tarafından temsil edilen faaliyetleri nasıl gerçekleştirecekleri kullanım durum diyagramlarında verilmez.

Kullanım durumlar
? Aktörler
? İlişkiler
? Sistem sınırı

Kullanım durumlar, haricî kullanıcıların bakış açısından sistem işlevlerini tanımlarlar. Bir kullanım durum sistem içinde gerçekleştirilecek tek bir işlevi gösterir. Gösterilen bu işlev, bir dizi etkinlik ve kullanıcı etkileşimi yardımıyla gerçekleştirilir. Kullanım durumlar, SGYD içerisinde başlangıç gereksinimlerin belirlenmesi aşamasında tanımlanır ve yasam döngüsü içinde iyileştirilir.

Kullanım durum modellemede, belli bir sistem işlevini gerçekleştirmeye yönelik olarak sistemle etkileşime giren kullanıcılar aktör olarak tanımlanmaktadır. Aktörler; kullanıcılar, kurumlar, bilgisayar programları, haricî donanımlar kısacası sistemde gerçeklesen olayları başlatan veya tetikleyen sistem bileşenleridir

Zaman tarafından tetiklenen sistem olaylarını ifade eder.

Birincil iş aktörleri
? Birincil sistem aktörleri
? Harici sunucu aktörleri
? Harici alıcı aktörleri

Birincil iş aktörleri, kullanım durumun gerçekleştirilmesi sonucunda doğrudan ölçülebilir ve gözlemlenebilir bir fayda sağlayan paydaştır. Birincil is aktörü sistem işlevlerini başlatabileceği gibi başlatmasının gerekmediği durumlar da olabilir.

Birincil sistem aktörü, bir is veya sistem olayını başlatmak ya da tetiklemek için sistem ile doğrudan etkileşimde bulunan paydaşlardır. Bazı durumlarda birincil is aktörü ve birincil sistem aktörü aynı kişi olabilir.

Haricî sunucu aktörü, kullanım durum isteklerine cevap veren paydaş olarak tanımlanır.

Haricî alıcı aktör, birincil is aktörü olmadığı hâlde kullanım durumdan ölçülebilir ve gözlemlenebilir bir çıktı elde eden paydaştır.

Kullanım durumları ve aktörler belirlendikten sonra kullanım durum diyagramlarını oluşturmak için bu iki bileşeni ilişkilendirmek gerekmektedir. Bir kullanım durumla aktör arasındaki ilişki, söz konusu aktörle kullanım durumu birbirine bağlayan bir çizgiyle ifade edilir. Böylece aktörün sistem üzerinde hangi işlevi gerçekleştirebileceği tanımlanmış olur.

Bağıntı ilişkisi, bir aktör ve kullanım durum arasında gerçeklesen ilişkidir.

Bir kullanım durumun başka kullanım durumları ile ilişkilendirilerek yeni işlevler kazandırılması amacıyla gerçekleştirilir.

Bir kullanım durum çoğu zaman birkaç adımdan oluşan karmaşık işlevler içerebilir. Bu karmaşık işlevler, kendi alt kullanım durumlarına ayrıştırılarak eklenti kullanım durumlar elde edilir. Yani Birden fazla kullanım durumda yer alabilecek ortak işlevleri içeren kullanım durumdur.

Bir kullanım durum içindeki adımların diğer kullanım durumlarda da yer almasıyla meydana gelen ilişkidir. Ana amaç, ortak işlevlerin sistem içindeki tüm bileşenlerde aynı şekilde tanımlanmasıdır. Böylelikle bu işlevlerin tekrar kullanılabilirliği sağlanmaktadır.

Bir aktörün kendisiyle aynı işlevleri meydana getiren aktörler ile olan ilişkisi olarak tanımlanmaktadır.

Aynı işlevleri kullanan birden fazla aktör olduğunda ortak işlevler ortaya çıkarılarak, bu işlevleri kullanan bir soyut aktör oluşturulur. Yani Kullanım durum diyagramlarında, birden fazla aktöre ait olabilecek ortak özellikleri taşıyan en temel aktördür.

İsim
? Amaç/ Açıklama
? Aktör/ Aktörler
? Ön koşullar
? Son koşullar
? Tetikleyiciler
? Ana başarı senaryosu
? Hata senaryoları
? Alternatif senaryolar

Kullanım durumları belirlenir
? Her bir kullanım durum için büyük öneme sahip adımlar tanımlanır
? Adımlar içindeki bileşenler tanımlanır
? Kullanım durumu onaylanır

Veri modelleme, sistemdeki paydaşlar için gerçek dünya ihtiyaçlarının daha kolay anlaşılmasını sağlayan bir yöntemdir. Veri modelleme ne tipte veriye gereksinim duyulduğu ve verilerin ne şekilde düzenleneceği üzerine odaklanmaktadır. Veri modeli, bir sistemin gereksinimlerine bağlı olarak gerçekleştirilecek veri tabanı sistemini, kullanıcıların anlamasına yardımcı olmaktadır. Ayrıca, veri tabanı uygulayıcılarının bilgi ihtiyaçlarına uygun veri tabanı sistemi geliştirmelerine olanak sağlamaktadır.

Fiziksel bir nesnenin nasıl yapılacağını ya da oluşturulacağını gösteren ayrıntılı plandır.

Sistem içinde gerekli olduğuna karar verilen verilerin dış dünyadan toplanmasından, eskimesine veya veriye ihtiyacın ortadan kalkmasına kadar geçen süreçtir.

Bir sistem içinde verinin bulunduğu fazları inceleyelim. İlk olarak veri ihtiyacı sistem içerisinde farklı is süreçlerinin gerçekleştirilmesi amacıyla ortaya çıkar. Daha sonra tam olarak hangi verilerin gerekli olduğu belirlenir. Belirlenen veriler toplanır ve veri tabanı sistemlerinde depolanır. Sonraki aşamalarda veri, depolama ortamlarından okunur, istenen farklı şekillerde birleştirilir ve değiştirilir. Bir süre sonra bazı veriler arşivlenir ve başka yerlerde saklanırlar. Bazı verilerin kullanışlılığını kaybetmesinin ardından ilgili veri bileşenleri veri tabanı sistemlerinden silinirler.

Veri ihtiyacı
? Gerekli verilerin belirlenmesi
? Gerekli verilerin toplanması
? Verilerin saklanması
? Verilerin kullanılması

Eski verilerin silinmesi
? Kullanılmayan verilerin arşivlenmesi

Sistem içindeki farklı is süreçlerinin gerçekleştirilmesi için veri ihtiyacı bulunur. Böylece, bu fazda sistem için veri ihtiyacı olduğu anlaşılır. Üst seviye kavramsal veri modeli farklı is süreçleri ve bu süreçlerde yaratılıp kullanılacak veriler için kullanışlıdır

Veri ihtiyacı olduğu anlaşıldıktan sonra is süreçlerinin gerçekleştirilmesi için hangi veri bileşenlerinin gerekli olduğu belirlenmek zorundadır. Bu fazda, çok farklı türdeki verilerden hangilerinin gerçekten gerekli hangilerinin gereksiz ya da fazla olduğu belirlenir. İhtiyaç duyulan verilere ait tüm gerekli ayrıntılar, veri modeli içinde keşfedilir ve belgelendirilir.

Gerekli olan verilerin belirlenmesi fazından sonra is süreçleri için ihtiyaç duyulan veriler in toplanması ve önemsiz verilerin ayıklanması bu fazda gerçekleşmektedir. Veri toplama denemeleri ve toplama yöntemleri, veri modeli yardımıyla araştırılır ve değerlendirilir.

Toplanan veriler uygun depolama yöntemleri kullanılarak veri tabanında saklanmalıdır.

Bir süre sonra, saklanan verilerin belirli bir miktarı eskiyebilir ve geçerliliğini yitirebilir. Veri bu nedenle bir daha hiç faydalı olmaz ve işlemler tarafından erişilmez.

Bazı veriler kullanımları üzerinden uzun zaman geçmesine rağmen yararlı bilgi taşıyabilirler. Geçmiş tarihli bu tür veriler sistem veri ambarı için faydalıdır. Bu tür faydalı veriler mevcut veri tabanı sisteminden kaldırılarak ayrı bir veri saklama birimi içinde depolanır. Bu fazda veri modeli, veri depolama, verinin orijinal ve son yerini göstermek ve aktif bölümden arşivlenmiş depoya hareketin izlenebilmesi amacıyla kullanılır.

Veri modelinin birinci amacı, kullanıcılarla iletişim kurmaktır. Bu durumda, kullanıcılar için geliştirilecek olan sistem içinde yer alan bileşenlerin tarif edilmesi gerekmektedir. Ayrıca, farklı bileşenler arasındaki bağlantıların açıklanması ve geliştirilen sistemdeki asıl veri sisteminin kullanıcılar tarafından kolay anlaşılması sağlanmalıdır. Bunun için veri modelinin karmaşıklıktan uzak olması gerekmektedir. Veri yapıları teknik anlamda kullanıcılardan gizli olmalıdır. Veri modeli içinde fiziksel depolama ile ilgili olarak herhangi bir bilgi bulunmamalıdır. Veri modelinin ikinci önemli amacı veri tabanı sistemleri için kavramsal taslak olarak kullanımıdır. Veri tabanı uygulayıcı ve geliştiricileri her bir veri modelini tek tek ele alarak veri tabanı sistemini tasarlamak ve yaratmak için kullanmaktadır. Veri modelinin kavramsal taslak olarak kullanılabilmesi için modelin veri yapısı hakkında da ayrıntılı bilgi içermesi, veriler arasındaki ilişkileri göstermesi gerekmektedir. Veri tabanı sistemini kurmak için verinin fiziksel olarak nasıl depolanacağını belirlemek gerekir. Ayrıca veri erişim ve kullanımının ne şekilde gerçekleşeceği de tanımlanmalıdır. Bu işlemlerin gerçekleştirilebilmesi için, veri modeli içinde daha karmaşık ayrıntıların mevcut olması gerekmektedir.

Harici veri modeli
? Kavramsal veri modeli
? Mantıksal veri modeli
? Fiziksel veri modeli

Haricî veri modeli, geliştirilen sistemin kullanıcılarının bakış açısından veri tabanı sisteminin tasvir edilmesidir. Bu model kullanıcı toplulukları ile iletişimde bulunmak amacıyla kullanılmaktadır. Birbirinden ayrı her bir kullanıcı grubu kendileriyle ilgili özel işlevleri gerçekleştirmek için kullanacakları veri ögeleri ile ilgilidirler. Bu kullanıcı gruplarının ilgili oldukları veri ögeleri kümesi, sistemdeki belirli bir kullanıcı grubunun haricî veri modelinin parçalarını oluşturur.

Kavramsal veri modeli yüksek ve genel seviyede bulunur ve esas olarak kullanıcı topluluğu ile iletişim aracı amaçlı kullanılmaktadır. Model içinde, veri yapısı veya donanım ve veri tabanı yazılımı için herhangi bir bilgi yer almamaktadır. Asıl veri tabanı sisteminin, ilişkisel veri tabanı sistemi ya da başka bir türde veri tabanı sistemi olarak uygulamaya alınacağı bilgisi de model içinde verilmemektedir. Bununla birlikte, model tam ve yeterli bileşenleri içermek suretiyle geliştirilecek sistemin bilgi gereksinimlerinin gerçek bir gösterim şekli olmaktadır.

Kısaca ER olarak isimlendirilen diyagramlar, ilişkisel veri tabanlarının tasarımında verinin kavramsal gösterimi amacıyla kullanılır.

Mantıksal veri modeli bir anlamda haricî veri modelinin tüm parçalarının bir araya getirilmesidir.

Fiziksel veri modeli, kullanıcı grupları ile iletişim aracı olarak kullanımı en düşük veri modelidir. Birinci amaç, veri tabanı sistemi geliştirici ve uygulayıcıları için kavramsal taslak olarak kullanımdır. Fiziksel veri modelinin içerdiği ayrıntılar kullanıcıların kolaylıkla anlayabileceği ve yorumlayabileceği bilgi olmaktan çok uzaktır. Model, çok fazla karmaşık ayrıntı içermektedir. Geliştirilecek sistemde kullanılacak Veri tabanı Yönetim Sistemi (VTYS) ve donanım ortamı hakkında belirli bilgiler bulundurmaktadır.

Kavramsal veri modeli gösterimi için kullanılan en yaygın yöntemlerden biri varlık ilişki diyagramlarıdır. Varlık ilişki diyagramları, veri tabanı yönetim sistemlerinden ayrı olarak modelleme yapılmasına yardımcı olmaktadır. Ayrıca, is nesneleri arasındaki ilişkilerin tanımlanmasına da yardımcı olmaktadır.

Varlık
? Öznitelik
? İlişki

Varlık, diyagramın ve dolayısıyla kavramsal veri modelinin en temel ögesidir. Benzerlerinden çeşitli özellikler yardımıyla ayrılan ve var olan tüm nesneler varlıktır.

Birden fazla varlığın oluşturduğu kümeye varlık kümesi adı verilmektedir. Kavramsal veri modeli içindeki varlık kümeleri diyagramda içinde varlığın adının yazılı olduğu bir dörtgen sembol olarak gösterilmektedir. Veri tabanı sistemleri açısından bakıldığında varlık kümesi tabloya karşılık gelirken varlık kümesindeki her bir varlık da kayıtlara karşılık gelmektedir.

Varlıkların sahip olduğu her bir özellik öznitelik olarak ifade edilmektedir. Diyagramda öznitelikler, içinde öznitelik açıklamasının yazılı olduğu oval semboller ile ifade edilmektedir. Öznitelikler ilgili varlığa bir çizgi ile birleştirilir. Veri tabanı sistemleri açısından bakıldığında öznitelikler tabloların her bir sütununa karşılık gelmektedir.

Bir özniteliğin değeri tanımladığı varlıklar içinde benzersiz bir değer taşıyorsa bu öznitelik anahtar öznitelik olarak belirlenir. Anahtar öznitelik diyagramda öznitelik adının altı çizilerek gösterilir.

Bir öznitelik, tek bir değere sahip olabiliyorsa tek değerli öznitelik olarak isimlendirilir.

İki farklı değerden birini alabilen, bir kategori ayrımına giden sistemlerdir.

İlişki, varlık ilişki diyagramındaki farklı varlıklar arasında kurulan fiziksel ve mantıksal bağlantıları temsil eden yapılardır. Bu ilişki varlık ilişki diyagramı içinde baklava dilimi sembolü ile temsil edilir ve içine varlıklar arasında gerçekleştirilen ilişkiye ait eylem yazılır. Baklava dilimi sembolü, ilişkili varlıklara düz çizgi ile bağlanmaktadır.

Model: Gerçek sistemin grafiksel gösterimidir.

Kullanım Durum (Use Case): İşletme faaliyetleri, bu faaliyetlerin kim tarafından başlatıldığı ve bu faaliyetlere bilgi sisteminin nasıl cevap vereceği açısından sistem fonksiyonlarının modelidir.

Kullanıcı merkezli sistem geliştirme, paydaşların ihtiyaçlarının ve sistemin geliştirilme nedenlerinin anlaşılması temeline dayanan sistem geliştirme sürecidir.

Ivar Jacobson: 1986 yılında kullanım durumu belirtmede kullanılan görsel modelleme tekniğini ilk kez kodlamıştır.

Kullanım durum modellemenin sağladığı faydalardan bazıları aşağıda verilmiştir:

• İşlevsel gereksinimleri belirleyen bir araç sağlar.
• Geliştirilecek sistemin kapsamının, yönetilebilir alt parçalara ayrıştırılmasına yardımcı olur.
• Sistem içerisindeki farklı paydaşların kolaylıkla anlayabileceği ortak bir dil sağlar. • Sistem geliştirme etkinliklerinin tanımlanmasına, atanmasına, izlenmesine, kontrol edilmesine ve yönetilmesine olanak sağlar.
• Proje kapsamının, harcanacak çabanın ve zamanlamasının tahmin edilmesine yardımcı olur.
• Hem kullanıcı yardım sistemi ve kılavuzlarının hem de sistem geliştirme raporlarının belgelenmesine yardımcı olur.
• Test planlarının yapılması ve test durumlarının tanımlanması için uygun bir araçtır.
• Gereksinimlerin izlenebilirliğini sağlar.
• Veri nesneleri veya varlıkların tanımlanması için bir başlangıç noktasıdır.
• Kullanıcı ve sistem arayüzlerinin tasarımı için işlevsel özelliklerin belirlenmesine yardımcı olur.
• Ekleme, değiştirme, silme ve okuma gibi veritabanı erişim gereksinimlerinin tanımlanmasına olanak sağlar.
• Sistem geliştirme projesinin idaresi için bir çerçeve sunar.

Kullanım durum modellemesi iki temel çıktı sağlar. İlki, geliştirilen sistemde bulunan kullanım durumları, kullanıcıları ve ikisi arasındaki ilişkileri gösteren kullanım durum diyagramıdır. Diğer temel çıktı, her bir işletme faaliyetinin ayrıntılarının verildiği kullanım durum hikâyesidir. İş etkinliği süresince kullanıcı ile sistem arasında gerçekleşecek etkileşimin, nasıl gerçekleşeceği kullanım durum hikâyesinde belirtilir. 

Kullanım durumun yazılı olarak ifade edilmesidir. İş etkinliği süresince kullanıcı ile sistem arasında gerçekleşecek etkileşimin, nasıl gerçekleşeceği kullanım durum hikâyesinde belirtilir. Kullanım durum hikâyesi, kullanım durum formu olarak da adlandırılmaktadır ve bu belgelerin kesin bir biçimi bulunmamaktadır. Kullanım durum formları içinde bulunması gereken bilgiler tamamen sistemin büyüklüğüne ve sistemde bulunacak içeriğe bağlıdır.

Kullanım durum diyagramlarının dört temel bileşeni bulunmaktadır:

i. Kullanım Durumlar ii. Aktörler iii. İlişkiler iv. Sistem Sınırı

Kullanım durum modellemede, belli bir sistem işlevini gerçekleştirmeye yönelik olarak sistemle etkileşime giren kullanıcılar aktör olarak tanımlanmaktadır. Aktörler; kullanıcılar, kurumlar, bilgisayar programları, haricî donanımlar kısacası sistemde gerçekleşen olayları başlatan veya tetikleyen sistem bileşenleridir. Sistemde bulunan zamansal olaylarda ise aktör zamandır. Birçok bilgi sisteminde belirli takvim veya saatlerde tetiklenen iş olayları bulunmaktadır.

Zamansal Olay (Temporal Event): Zaman tarafından tetiklenen sistem olaylarını ifade eder.

Aktörler,

• Birincil iş aktörleri,
• Birincil sistem aktörleri,
• Haricî sunucu aktörleri,
• Haricî alıcı aktörler olmak üzere dört grup altında toplanabilir.

Birincil sistem aktörü, bir iş veya sistem olayını başlatmak ya da tetiklemek için sistem ile doğrudan etkileşimde bulunan paydaşlardır. Bazı durumlarda birincil iş aktörü ve birincil sistem aktörü aynı kişi olabilir. Bu duruma hastanede muayene olmak amacıyla telefon ya da İnternet yardımıyla randevu alan hastayı örnek verebiliriz.

Bağıntı İlişkisi (Association Relationship): Kullanım durum diyagramında kullanım durum ile aktör arasındaki ilişkidir.

Genişletme İlişkisi (Extends Relationship): Bir kullanım durumun yeni işlevler kazandırılması amacıyla başka bir kullanım durum ile ilişkilendirilmesidir.

Eklenti Kullanım Durum (Extension Use Case): Birden fazla kullanım durumda yer alabilecek ortak işlevleri içeren kullanım durumdur.

Kavramsal Taslak (Blueprint): Fiziksel bir nesnenin nasıl yapılacağını ya da oluşturulacağını gösteren ayrıntılı plandır.

Veri Yaşam Döngüsü (Data Life Cycle): Sistem içinde gerekli olduğuna karar verilen verilerin dış dünyadan toplanmasından, eskimesine veya veriye ihtiyacın ortadan kalkmasına kadar geçen süreçtir.

Varlık ilişki diyagramlarında; varlık, öznitelik ve ilişki olmak üzere üç temel öge bulunmaktadır.

Fiziksel veri modeli, kullanıcı grupları ile iletişim aracı olarak kullanımı en düşük veri modelidir. Birinci amaç, veritabanı sistemi geliştirici ve uygulayıcıları için kavramsal taslak olarak kullanımdır.

Varlık İlişki Diyagramları (Entity Relationship Diagram): Kısaca ER olarak isimlendirilen diyagramlar, ilişkisel veritabanlarının tasarımında verinin kavramsal gösterimi amacıyla kullanılır.