Farklı insanlarla, farklı gruplarla çalışan sosyal hizmet uzmanlarının adli sosyal hizmet alanında yürüttükleri çalışmalar suç ve suçluluk kavramları ile bağlantılı olarak ilerlemekte rehabilitasyon ve psikososyal müdahale süreçlerini kapsamaktadır. Adli Sosyal Hizmet denilince her ne kadar akla ilk olarak suç ve suçluluk kavramları gelse de adli sosyal hizmet suç ve suçluluk ile bağlantılı pek çok kavramı ve mağdur, velayet, çocuk teslimi, cezai ehliyet gibi çalışma alanlarını kapsayarak disiplinlerarası bir yaklaşım ile hareket etmektedir. Adli sosyal hizmet uygulamaları ceza infaz kurumları başta olmak üzere, denetimli serbestlik müdürlüklerinde, aile ve çocuk mahkemelerinde, mağdur destek sistemlerinde yer almakta, sosyal hizmet uzmanları bu geniş çalışma ağı içerisinde bireylerle, gruplarla, ailelerle ve toplumla sosyal hizmet uygulamalarını gerçekleştirmektedirler.

Ülkemizde ceza infaz kurumlarında sosyal hizmet uygulamaları psikososyal yardım servislerinde yürütülmektedir. Bu servislerde psikolog ve sosyal hizmet uzmanları görev almakta, sağlık sınıfı çalışanları olarak her iki meslek grubu çağdaş infaz anlayışı temelinde tedavi ve rehabilitasyon çalışmalarını koordineli bir şekilde yürütmektedir. Ceza infaz kurumlarında yürütülen çalışmalar öncelikle bireysel ve grup çalışmaları şeklinde sonrasında ise aile ve toplumla çalışma şeklinde bir sıra izlemekte, bireyin tam bir iyilik hâline ulaşmasında kurum içi ve kurum dışı sosyal destek sistemleri harekete geçirilmektedir. Pek çok rehabilitasyon sürecinde multidisipliner bir yaklaşım sergilenmekte ve farklı bakış açılarının bireyin rehabilitasyonunda önemi vurgulanmaktadır.

İlgili kanun ve tüzükte belirtildiği üzere hükümlü-tutuklu ve personelin psikolojik ve sosyal problemlerine çözüm sağlamak amacıyla ceza infaz kurumlarında psikososyal yardım servisleri hizmet vermekte, bu servislerde psikolog ve/veya sosyal çalışmacılar görevlendirilmektedir. Psikososyal yardım servisinde çalışan uzmanlar bireysel ya da grup çalışmaları yoluyla hükümlü ve tutukluların daha sağlıklı ve uyumlu bireyler olmaları yönünde onları destekleyecek çalışmalar yürütmekte, bu yöntemlerle içinde bulundukları koşullara yönelik farkındalıklarını artırmaya çalışmaktadırlar. Ayrıca kurum içerisinde ve kurum dışındaki ilgili kişi, kurum ve kuruluşlara yönlendirmeler yapılmakta, bu esnada ailesi ya da başka sosyal destek sistemleri harekete geçirilerek hükümlü ve tutuklulara gerekli müdahalelerde bulunulmaktadır.

Ceza infaz kurumlarında görev yapan psikolog ve sosyal hizmet uzmanları kuruma yeni gelen tüm hükümlü ve tutuklularla ilk 3 gün içerisinde bireysel görüşme gerçekleştirirler. Kuruma kabul süreci ile başlayan bireysel görüşmede Araştırma ve Değerlendirme Formu (ARDEF) doldurulmakta bu formun doldurulması ise 3 aşamada gerçekleşmektedir. UYAP (Ulusal Yargı Ağı Projesi kapsamında geliştirilen bilgi-işlem sistemi) üzerinden öncelikle kurum kabul memuru sonra psikososyal yardım servisinde görevli infaz ve koruma memuru ve en son psikososyal yardım servisi uzmanının ARDEF formunu doldurmasıyla sistem tamamlanmakta ve sonucunda her hükümlü tutuklu için bir bireysel psikososyal müdahale programı çıkmaktadır. Üç aşamalı bu sistem aslında Bireyselleştirilmiş İyileştirme Sisteminin (BİSİS) temel dinamiğini oluşturmaktadır. BİSİS her hükümlü için ayrı bir durum saptamasının yapılıp ceza infaz kurumunda yürütülecek iyileştirme sürecinin planlandığı ve uygulandığı, hükümlüye özel programın yürütülmesi için gerekli iyileştirici ortamın oluşturulduğu, sürekli ölçme ve değerlendirme ile kendini denetleyen bir modeldir. BİSİS kapsamında; ceza infaz kurumuna giren her hükümlünün risk düzeyi değerlendirilmekte, ihtiyaçlarına uygun eğitim ve iyileştirme programlarına alınması sağlanmaktadır. ARDEF’in çocuk ve yetişkin hükümlü-tutuklulara yönelik ayrı versiyonları bulunmaktadır. ARDEF sonucuna göre yetişkin hükümlü-tutuklular, çocuk hükümlü-tutuklulardan farklı olarak ayrı bir bireysel müdahale programına alınmaktadır. Bu program Yapılandırılmış Ruhsal Değerlendirme ve Müdahale Programı (YARDM) adını almaktadır.

Yapılandırılmış Ruhsal Değerlendirme ve Müdahale Programı (YARDM) yetişkin hükümlü-tutuklular için ruhsal ve davranışsal sorunların tespit edilerek bu sorunlara ilişkin mesleki görüşmelerde psikososyal müdahale yapılmasını sağlayan uygulamaları içermektedir. Ceza infaz kurumlarında en sık görülen 26 farklı ruhsal ve davranışsal sorun için “Ruhsal Sorunlara Bireysel Müdahale Uygulama Rehberi” eşliğinde psikolog ve sosyal hizmet uzmanları görüşmelerini gerçekleştirmektedir. 

Bu görüşmede, ceza infaz kurumlarında yaşayan hükümlü tutuklu ya da başvurması hâlinde personelin kaygısını azaltmak, endişesine neden olan dinamikleri fark etmesini ve tanımlamasını sağlamak, başvuranın sorun çözme becerilerini kullanmasına olanak vermek, başvuranın sorununu gerçek yönleriyle görmesine ve yeni sorun çözme stratejileri geliştirmesine yardım etmek, başvuranı sorununu çözmede başarılı olacağı konusunda motive etmek, bireysel, çevresel olanakları ve alternatif çözüm yollarını farketmesini sağlamak, yalnızlık, çaresizlik, tükenmişlik vb duygularının giderilmesini sağlamak hedeflenmektedir. Destekleyici çalışma mesleki görüşmenin her aşamasında kullanılabilecek bir yöntemdir. Sosyal hizmet uzmanı tarafından günlük görüşme dilekçeleri olan, bireysel desteğe ihtiyacı tespit edilen ve diğer birimlerce yönlendirilen hükümlü ve tutuklular bireysel görüşmelere alınmaktadır. Bireysel görüşmelerde; kişilere bir birey olarak değerinin ve hayatının anlamı konusunda, kaygı durumlarında, suç işleme sebeplerini değerlendirebilmesinde, infaz kurumunun sosyal ortamına ve kurallarına uyum, sorunlarını konuşarak ve iletişim becerilerini arttırarak çözümlemeye çalışmasında destek ve rehberlik çalışmaları yapılmaktadır.

Ceza infaz kurumlarında eğitimleri verilen ve yetişkin hükümlü-tutuklulara doğrudan ya da dolaylı uygulanan başlıca programlar;

• Önce Düşün Programı

• Salıverilme Öncesi Mahkûm Gelişimi Programı

• İntihar ve Kendine Zarar Vermeyi Önleme Konusunda Personelde Farkındalık Yaratma Programı

• Özel Gözetim ve Denetim Programı

• Öfke Kontrolü Programı

• Sigara Alkol ve Madde Bağımlılığı Programı

• 0-18 Yaş Aile Eğitim Programıdır. 

Millî Eğitim Bakanlığı tarafından geliştirilen “0-18 Yaş Aile Eğitim Programı” kadın ceza infaz kurumları başta olmak üzere pek çok ceza infaz kurumlarında Halk Eğitim Merkezleri işbirliğinde uygulanmaktadır. Kurumlarda aile eğitim programları eğitim alan kurum uzmanları tarafından yürütülmekte hem hükümlü-tutuklulara hem de kurum personeline bu eğitimler verilmeye devam etmektedir. Program; 0-18 yaş grubu çocuğu olan ailelere yönelik olarak hazırlanmış ve çocukluk gelişimi desteklenen çocukların sayıca artmasını hedefleyen, bu amaçla destekleyici ve koruyucu bir ortamın geliştirilmesini sağlamaya çalışan bir programdır.

Denetimli serbestlik (DS), “mahkemece belirtilen koşullar ve süre içinde, denetim ve denetleme planı doğrultusunda şüpheli, sanık veya hükümlünün toplumla bütünleşmesi açısından ihtiyaç duyduğu her türlü hizmet, program ve kaynakların sağlandığı toplum temelli bir uygulamayı” ifade etmektedir. Diğer bir ifadeyle denetimli serbestlik, hükümlülerin suç işlemesine neden olan davranışlarının düzeltilerek, tekrar suç işlemelerinin önlenmesi, ceza infaz kurumundan salıverilen hükümlülerin takip edilmesi, madde bağımlılarının rehabilitasyonu, mağdurların uğradıkları zararın giderilmesi ve bu yolla toplumun korunmasıdır

Denetimli Serbestlik Daire Başkanlığı; Değerlendirme ve Planlama Şube Müdürlüğü, İnfaz ve İyileştirme Şube Müdürlüğü, Çocuk Hizmetleri Şube Müdürlüğü, Elektronik İzleme Şube Müdürlüğü ve Koruma Kurulları ve Mağdur Destek Hizmetleri Şube Müdürlüğü olmak üzere beş şubeden oluşmaktadır. 

Yetişkin hükümlüler için;

• Sigara, Alkol ve Madde Bağımlılığı Programı (SAMBA)

• Öfke Kontrol Programı

• Hayat İçin Değişim Programı (HAYDE)

• Bireysel Öfke Kontrol Programı (ÖFKESİZ)

yer almaktadır. 

• Çocuklar İçin Temel Yaklaşım Müdahale Programı

• Çocuklar İçin Alkol ve Madde Bağımlılığı Müdahale Programı

• Çocuklar İçin Genel Suçlu Davranışı Müdahale Programı

• Çocuklar İçin Saldırganlığı Önleme Müdahale Programı

• Sigara, Alkol ve Madde Bağımlılığı Müdahale Program

yer almaktadır. 

Bunlar; 

• Konutun terk edilmesinin yasaklanmasına ilişkin kararlar,

• Belirlenen yer veya bölgelere gitmeme şeklinde verilen kararlar,

• Belirli bir yerleşim bölgesinin terk edilmesinin yasaklanmasına ilişkin kararlar,

• Alkol kullanımının yasaklanmasına ilişkin kararlardır

Aile Mahkemelerinde görevli psikolog, pedagog ve sosyal çalışmacının görevleri Kanun’da net bir şekilde belirtilmemiş, görev dağılımları arasında bir ayrım yapılmamıştır. İlgili Kanun, tüm meslek elemanlarının görevlerini; mahkemenin gerekli gördüğü hâllerde duruşmada hazır bulunmak, mahkemece istenilen konular hakkında çalışmalar yapmak, görüş bildirmek ve mahkemece verilecek diğer görevleri yapmak şeklinde sıralamıştır.

Sürece dâhil olan bireylerin özgeçmişi ve aile bilgileri, içinde bulundukları sosyal, kültürel, psikolojik ve ekonomik özelliklerini içeren sosyal inceleme raporu hazırlamak,

2. Bireylerin içinde bulundukları sorunun nedenleri, etkileri ve sonuçlarını bütünden özele doğru analiz etmek,

3. Uyumsuzluğu olan ailelerin sorunlarının saptanması ve çözümü için mahkeme bünyesinde yer alan diğer meslek elemanları ile ekip çalışması anlayışı içinde uygulamalar yapmak ve gerekiyorsa toplum kaynaklarını bu işlere kanalize etmek,

4. Bireyleri bilgilendirmek, toplum kaynaklarını kullanmaları yönünde desteklemek ve yol göstermek,

5. Velayet durumunda, çocukların sorunlardan en az etkilenmeleri, onların gelecekte hangi tarafın yanında kalmaları durumunda daha sağlıklı yaşam sürdürebilecekleri konusunda öneri geliştirmek,

6. Konuyla ilgili olarak ebeveynlerin geliştirmeleri gereken tutum ve davranışları konusunda destek vermek,

7. Ailedeki sorunlu bireylerin ve özellikle çocukların sorunlarının giderilmesine yardımcı olmak amacıyla sosyal kişisel çalışma ve sosyal grup çalışması gibi mesleki uygulamaları gerçekleştirmek ve bunlarla ilgili raporları düzenlemektir. 

Aile mahkemelerinde görülen davaların türlerine bakıldığında boşanma, velayet, evlat edinme, çocuk malları ve şahsi münasabet davalarının olduğu görülmektedir. Ayrıca 6284 sayılı “Ailenin Korunması ve Kadına Karşı Şiddetin Önlenmesine Dair Kanun” kapsamında şiddete uğrayan veya şiddete uğrama tehlikesi bulunan kadınların, çocukların, aile bireylerinin ve tek taraflı ısrarlı takip mağduru olan kişilerin korunması ve bu kişilere yönelik şiddetin önlenmesi amacıyla alınacak tedbirlere ilişkin usul ve esasları düzenlemek amacıyla aile mahkemelerinde davalar görülmektedir.

Suça sürüklenen çocuklara ilişkin cezai yaptırımları üç ana başlıkta toplanmaktadır. Bu başlıklardan ilki fiili işlediği sırada 12 yaşını doldurmamış olan çocukların ceza sorumluluğu olmadığını belirtmektedir. İkincisi yaşları 12-15 arasında olan çocukların yaptığı fiili ve sonuçlarını kavrabilecek durumda ise belirli oranda indirim uygulayarak ceza verilmesine aksi halde ceza verilmemesine vurgu yapmaktadır. Üçüncü olarak da yaşları 15 ile 18 arasındaki suça sürüklenen çocukların yaptıkları fiilin bilincinde ve sonuçlarını kavrayabilecek durumda olduğu kabul edildiğinden ceza verilir ancak belirli bir oranda indirim uygulanır.

Sosyal çalışma görevlilerinin görevleri Kanun’un değişik maddelerinde düzenlenmektedir. Bu görevler, çocuğun adalet sistemine girişinden itibaren başlamakta ve sürece bağlı olarak da farklı ihtiyaçlara cevap verecek biçimde şekillenmektedir. Sosyal çalışma görevlilerinin çocuk adalet sistemi içerisindeki birinci görevi; gerek talep makamı olan Cumhuriyet Savcılığına gerekse karar makamı olan çocuk hâkimi ve mahkemelerine çocukla ilgili alınacak kararda yol gösterici olmak üzere inceleme yapmak ve rapor hazırlamaktır. Bir diğer görevi ise savcılık veya mahkemede dinlenen çocuğun yanında bulunmaktır. Son olarak da çocuk hakkında verilen kararların denetiminde yol gösterici olan denetim planlarının hazırlanmasında görevlendirilebilirler. 

Çocuk mahkemelerinde sosyal hizmet uzmanının temel görevlerinden biri, çocukla ilgili olarak sosyal inceleme raporu hazırlamaktır. Sosyal inceleme raporu, suça sürüklenen çocuk ile sosyal hizmet uzmanı arasındaki mesleki ilişkiye dayanılarak hazırlanır. Sosyal inceleme raporları aracılığıyla sosyal hizmet uzmanı çocuk mahkemesi ile toplumdaki diğer kaynaklar arasında bir köprü görevi üstlenir. Öte yandan çocuk mahkemelerinde hazırlanan sosyal inceleme raporları, sosyal hizmet uzmanının savunuculuk rolünü yerine getirmesinde önemlidir

Türk ceza adalet sisteminde mağdur haklarının korunmasına yönelik temel düzenlemeler 2004 yılında hazırlanan ve 1 Haziran 2005 tarihinde yürürlüğe giren 5237 sayılı Türk Ceza Kanunu, 5271 sayılı Ceza Muhakemesi Kanunu ve 5275 sayılı Ceza ve Güvenlik Tedbirlerinin İnfazı Hakkında Kanun ile girmiştir. Yine bu kanunlardan sonra yürürlüğe giren 5395 sayılı Çocuk Koruma Kanunu, 5402 sayılı Denetimli Serbestlik Hizmetleri Kanunu, 5726 sayılı Tanık Koruma Kanunu, 5233 sayılı Terörle Mücadeleden Doğan Zararların Karşılanması Hakkındaki Kanun, 6284 sayılı Ailenin Korunması ve Kadına Karşı Şiddetin Önlenmesine Dair Kanun ve Denetimli Serbestlik Hizmetleri Yönetmeliği ile mağdur hakları konusunda uluslararası standartlarda düzenlemeler yapılmıştır. 2005 yılında yürürlüğe giren 5402 sayılı Denetimli Serbestlik Hizmetleri Kanunu ile denetimli serbestlik müdürlüklerine mağdur destek hizmetleri görev olarak verilmiştir