Bir yardım ve dayanışma biçimi olarak sosyal hizmetin dağıtımını ilk dönemler en gözle görülebilir yönleriyle din ve toplum liderleri yapmıştır.

İlk sosyal refah kurumları 1800’lerin başlarında, kentsel bölgelerde yaşayan insanların gereksinimlerini karşılayacak bir girişim ile başladı. Bu kurumlar veya hizmetler, başlarda, inanç önderleri ve dinsel grupların inisiyatifiyle gelişen özel  kurumlardı. 1900’lerin başlarına kadar bu hizmetler yalnızca resmi eğitim almamış, insan davranışlarını çok iyi kavrayamayan inanç grupları üyeleri ve varlıklı hayırseverler tarafından sağlandı. Gıda ve barınak gibi temel fiziksel gereksinimleri karşılamak, duygusal ve kişisel güçlükleri dini telkinlerle ‘sağaltım’ (tedavi) konuları çalışmanın odağıydı.

İlk sosyal refah örgütlenmesi kurumu, 1820’de John Griscom tarafından kurulan Yoksulluğu Önleme Derneği’ydi. Sorun alanları belirince sorun alanlarına yönelik kurumsallaşmayla birlikte sosyal hizmet de gelişti.

Zaman ve mekân içinde varlık bulan sosyal çalışma ile ilgili ilk kavramsallaştırmalara da değinmekte yarar var. Bu anlamdan 1928’de Paris’te toplanan İlk Sosyal Hizmet Konferansının önemli bir yeri vardır. Konferansın İngiliz delegesi Percy Alden İngiltere’de sosyal hizmetlerin gelişimine değinirken, şöyle demiştir: “Hiç olmazsa İngiltere için sosyal hizmet başlıca dört etkinlikten oluşur ki bunlarda yoksullara yardım ve yoksulluğun önlenmesi, hastalığın tedavisi ve önlenmesi, suçlulara uygulanacak hizmetler ve bunların sağaltımı, sanayi ve ekonomik hayatımızda ilerlemeyi engelleyen şartların ortandan kaldırılmasıdır.” Bu tanımlama birçok yerde kabul görmüştür.

Birleşmiş Milletler Genel Sekreteri tarafından görevlendirilen uzmanlar grubunun Milli Sosyal Hizmet programlarının geliştirilmesi hakkında 1959 yılında hazırladığı raporda sosyal hizmet kısaca şöyle tarif edilmiştir: “Bu raporun gözettiği amaç bakımından sosyal hizmet, bireylerle onların sosyal çevreleri arasındaki karşılıklı uyuma yönelik olarak yardım yapılmasını hedef tutan organize etkinliktir. Bireyleri, grupları ve toplulukları kendi ihtiyaçlarının karşılayabilmelerine ve değişen bir topluma uyum konusundaki sorunlarını çözebilmelerine yarayacak tekniğin ve yöntemlerin kullanılması yoluyla ve ekonomik ve sosyal şartların iyileştirilmesi için yapılacak bir işbirliği sayesinde bu hedefe erişilir”.

Sosyal hizmet mesleği iki temel kaynaktan doğmuştur. Birincisi, kapitalist kalkınma yöntemini kullanarak hızla kalkınan ülkelerin bu kalkınma sonucunda ortaya çıkan toplumsal yaralarını sarma çabalarıdır. İkinci ise, daha soyut ve felsefi planda kalan insancıl amaçlardır ki, derinliğine bir çözümleme sonunda bunun da birinci noktaya gittiği görülmektedir.

Bireyin refahını geliştirmeyi amaçlayan sosyal hizmet bu yönüyle; ‘insan hakları ve sosyal adalet ideallerini’ yaşama geçirmeyi amaçlayan, sosyal değişmeyi olumlu yönde etkilemeyi, bireyin sosyal işlevselliğini engelleyen tıkanıkları açmayı ve birey-toplum etkileşimini güçlendirmeyi hedefleyen, yüksek insancıl felsefeleri bulunan güzide bir meslektir.

Meslek öncülerinin, yardım amacıyla baştan beri ilgilendikleri en önemli grup yoksullar olmuştur. Yoksullar dışında ilgilendikleri hasta, yaşlı, çocuk, engelli gibi gruplar da yoksuldu. Bir başka deyişle yoksulluk bütün yardıma muhtaç grupların ‘ortak paydası’ idi. Söz konusu gruplarla uğraşılırken bütün sosyal sorunlarla ilgilenme durumunda kalındı. Yoksulun sağlık, barınma, topluma uyumsuzluk, sosyo-kültürel gerilik, cahillik ve becerisizlik gibi sorunlarıyla uğraşırken neredeyse bütün sosyal sorunların alt yapısı hakkında bilgi sahibi olundu. Yoksul bireye yönelik çalışmalarda toplanan verilerin değerlendirilmesi ile makro düzeyde nedenlere tümevarım yoluyla erişildi; toplum çapında birçok reform hareketinin başlamasında, yapısal değişmelerde, yasal düzenlemelerde meslek öncüleri itici güç oldular.

Sosyal çalışmanın meslek olarak ortaya çıkışını, insan ve toplum etkileşimini tarihsel koşullar biçimlendirirken, sosyal çalışmanın epistemolojik dinamiğini belirleyen üç temel faktör şu kavramsallaştırma yönleriyle gün yüzüne çıkıyordu: Bunlardan ilki meslekleşmenin başladığı ve disiplinin temel bulduğu çağın sosyo-ekonomik yapısıdır. 18. yüzyıl ile 19. yüzyıl başlarında doğa bilimleri ve sosyal bilimlerdeki gelişmeler sosyal çalışma epistemolojisini belirleyen ikinci önemli faktör kümesini oluşturmaktadır. Bu dönemde, insanların yaşam koşulları üzerine bilimsel nitelikte çalışmalar tüm yoğunluğuyla yapılmıştır. Yaşam olaylarına doğru yönlendirilen bilimsel yaklaşımlar sonraki yıllarda da sosyal çalışma felsefesi için bir ilgi kaynağı olmuştur. Bilime ve toplumsal olgulara bütünsel yönelim bu zaman diliminde girmiştir sosyal bilimlere. Üçüncü önemli faktör ise dönemin yani çağın sınıflaşma hareketleri, toplumsal mobilite, sosyal mücadeleler gibi sosyo-ekonomik değişkenlerdir. Bu üç temel faktörden süzülüp gelen birtakım düşünceler uygulamalar sosyal çalışma felsefesinin dinamiğini beslemiştir.

Sosyal meslekler için bu dinamiği belirleyen unsurlar; insan-toplum etkileşimidir. Yaşanan sosyal sorunlardır. Ortak aklın, sorunların çözümünde gösterdiği bilimsel çabadır. İnsan-insan, insan-toplum, insan-çevre arasında yaşanan sorunları profesyonel yollarla çözme süreci meslekleşmenin zemini olmuştur. Bu açılardan bakıldığında sosyal çalışmanın toplumsal ve insansal anlamda birçok nesnel gereksinime bağlı olarak ortaya çıktığı görülmektedir. Anımsayacak olursak, sosyal çalışma mesleği, gönüllü odaklı sosyal çalışmalarla gelişme süreci yaşamıştır. Endüstrileşme ise sosyal çalışma mesleğinin meslekler hiyerarşisindeki yerini sağlamlaştırmıştır.

Dünyada sosyal çalışmanın ilk temsilcileri; sosyal yardım temelli, toplumsal koruma alanında etkin olan aktörler; hayırseverler/iyilikseverler, din ve toplum önderleri olurken Türkiye’de mesleğin ihtiyaç olarak duyumsanmasıysa kendi koşullarında anlam bulmuştur.

Sosyal reform odağı birtakım sosyal olanaklardan yoksun ya da engelli olanların refahlarını iyileştirme yönünde çeşitli toplumsal çabaların ortaya koyduğu sosyal sorumluluk duygusunun gelişmesini amaçlamıştır.

Özellikle 20. yüzyılda çoğunluk Batı’da olmak üzere, sorun alanlarına hizmet sunan bir kurumsallaşmaya doğru gitmişlerdir. Kurumsallaşmaya açılan çeşitli sosyal hizmet kuruluşları ile Aile ve Çocuk Bakanlığı, Sosyal Refah ya da Sosyal Yardım Bakanlıkları gibi bakanlıklar örnek verilebilir. Türkiye’de ise Aile, Çalışma ve Sosyal Hizmetler Bakanlığı sayılabilir.

Sosyal hizmette vurgu 20. yüzyıldan itibaren bireyin yaşadığı koşullar, yani sosyal çevre üzerinde odaklanmıştır. Hayırseverlik (charity) terimi, sosyal düzensizliğin (disorder) önlenmesi ve insan refahının sağlanması üzerine daha olumlu bir vurgu yapan hayırseverlik kavramının gelişmesine yol açmıştır. Sosyal hizmet yoksulluk, bağımlılık ve hastalık sorununu çözmek için, bireyin sosyal çevresine doğru keskin bir dönüş yapmıştır.

Sosyal refaha ilişkin ilk sosyal düzenlemeler 1601’de İngiltere’de Kraliçe I. Elizabeth zamanında çıkarılan ‘Yoksullar Yasası’ ile gerçekleştirilmiştir.

Sosyal çalışma mesleği, sanayi zemini üzerinde üçayak üzerine oturmuştur. Bu ayaklar, insan hakları, toplumsal değişim ve mesleksel bilgidir. Bu üçayak üzerinde, meslek, becerisini, konuşturur; deneyimini dillendirir. İnsandan alır; insana verir. Kendisini, a) bu -değişken yapıya göre, b) ulaşmak istediği amaca göre sürekli, yeniden biçimlendirir. c) Bunları yaptıkça meslekleşir, dizgeleşir, disiplinleşir. Bunları yaptıkça toplumda işlevleşir, vazgeçilmezleşir, yaygınlaşır; aranır olur.

Sosyal çalışma için sosyal adalet önemli bir kavramdır. Çünkü, Şu yanılsamayı aşmak için; sosyal hizmet disiplinine ilişkin tartışmalardan biri de,  sosyal hizmeti sistemdeki ve diğer sosyal politikalardaki boşluklar ya da başarısızlıklar nedeniyle oluşan sosyal sorunları temizleyen bir ‘süpürme’ (sweeping up) işlemi olarak görmektir. Yani sosyal hizmet uzmanları, ‘toplum’un yurttaşlarına karşı bazı bakımlardan başarısız olduğu durumlarda devreye girmesi beklenen kişilerdir. 

Ülkemizde sosyal hizmetlerin bilimsel yaklaşımlarla ele alınması 1959 yılında yayımlanan 7355 Sayılı Sosyal Hizmetler Enstitüsü kurulmasına dair kanun ile söz konusu
olmuştur.

Meslek anlamı ile sosyal çalışma 19. yüzyıl hayırseverlik hareketlerinden doğmuş ve yoksulların kötü koşullarını düzeltmeye, kanunlarla bir sosyal reform yapmaya yönelmiştir.

Türkiye’de sosyal çalışma eğitimine ilk defa Sosyal Hizmetler Akademisi’nin 1961’de kuruluşuyla başlanmış ve lise mezunlarının dört yıllık bir eğitim programı ile sosyal hizmet mütehassısı (sosyal çalışmacı) olarak yetiştirilmeleri öngörülmüştür. Akademi, Sağlık (ve Sosyal Yardım) Bakanlığı bünyesinde, 7355 sayılı, 12.6.1959 tarihli Sosyal Hizmetler Enstitüsü Kuruluş Kanunu’na dayalı olarak kurulmuştur.