“Sosyal dışlanma toplumun bir parçası olma anlamına gelen sosyal bütünleşmenin karşıtı olarak ele alındığında; medeni, siya­si, ekonomik ve sosyal vatandaşlık haklarından mahrum olma ve edilme durumu olarak tanımlanmaktadır. Buna göre; sosyal dışlanma toplumla bireyin sosyal bü­tünleşmesini sağlayan sosyal, ekonomik ve siyasi sistemlerin tümünden kısmen veya tamamen yoksun olma dinamik sürecini ifade etmektedir”

AB Komisyonu dört grupta toplamıştır. Bunlardan ilki, işgücü piyasasındaki değişimdir. Buna küreselleş­me, teknolojik gelişmeler ve üretim sisteminin yeniden yapılanması eşlik etmek­tedir. İkinci neden bilgi teknolojisindeki gelişmeler ve bilgi toplumunun geniş­lemesidir. Üçüncü neden nüfusun yaşlanması, doğum oranının düşmesi, aile ve toplum yapısında ortaya çıkan değişim, iç ve dış göçler, etnik, dinî ve kültürel farklılıklarda görülen artış gibi sosyo-demografik değişikliklerdir. Dördüncü ne­den ise ekonomik ve sosyal gelişmelerin, bölgesel ve coğrafi ön yargılar ile kutup­laşmalar oluşturmasıdır.

Ekonomik Dışlanma, Mekânsal Dışlanma, Kültürel Dışlanma, Siyasi Dışlanmadır.

Bu konuda Uluslararası Çalışma Örgütü (ILO), Birleşmiş Milletler Kalkınma Programı (UNDP), Dünya Sağlık Örgütü (WHO), Birleşmiş Milletler Eğitim Bilim ve Kültür Örgütü (UNESCO) çeşitli çalışmalar yürütmektedirler.

“Toplumsal yaşamda dil, din, ırk, etnik köken, cinsiyet, cinsel yönelim, engellilik ve yaş gibi nesnel olmayan faktörler temel alı­narak birey veya gruplara yöneltilen ayrımcı davranış ve uygulamalar” olarak tanımlanabilir.

Doğrudan ayrımcılık/Dolaylı ayrımcılık, Dolayısıyla ayrımcılık, Taciz-Cinsel Taciz, Olumlu(Pozitif) Ayrımcılık, Sistematik Ayrımcılık, Çoklu-Kesişen Ayrımcılık, Ters Yönlü Ayrımcılık.

Irk, Renk, Soy, Ulusal veya Etnik Köken, Din ve Siyasal Görüşe Dayalı Ayrımcılık, Cinsiyet Ayrımcılığı, Engelli Ayrımcılığı, Yaş Ayrımcılığı, Çalışma Yaşamında Ayrımcılık.

Eşit davranma ilkesi başlığı altında, bu madde ile doğrudan ve dolaylı ayrımcılık kavramları ilk defa mevzuata girmiştir. Kanun 5/1 maddesinde iş ilişkisinde dil, ırk, renk, cinsiyet, engellilik, siyasal düşünce, felsefi inanç, din ve mezhep ve benzeri nedenlerle ayrım yapılamayacağı, 5/2 madde­sinde işverenin esaslı sebepler olmadıkça tam süreli çalışan işçi karşısında kısmi süreli çalışan işçiye, belirsiz süreli çalışan işçi karşısında belirli süreli çalışan işçiye farklı işlem yapamayacağı düzenlenmektedir.

Maastricht Anlaşması’na III. Ek Sosyal Politika Protokolü ve Sosyal Politika Antlaşması’nda Topluluğun kullanabileceği yetkiler bölümünde sosyal dışlanma sorununa ilk defa resmî bir belgede açık bir biçimde yer verilmiştir.

Atkinson ve Kintrea dört kurumsal alt sistemin ba­şarısızlığına veya yetersizliğine vurgu yapmaktadır. Bu alt sistemler kentsel bütün­leşmenin teşvik edilmesinde rol oynayan demokratik ve hukuki sistemler, iktisadi bütünleşmenin gelişimine destek veren işgücü piyasaları, sosyal bütünleşmenin desteklenmesini sağlayan sosyal refah sistemi, kişiler arasında bütünleşmeyi sağla­yan aile ve topluluk şeklinde sıralanmaktadır. Bu alt sistemlerden birinin yetersiz veya başarısız olması sonucunda ise sosyal dışlanma oluşmaktadır. Ancak bir alt sistem diğerini tetiklemekte, böylece zincirleme reaksiyon oluşmakta, bu durum dışlanmayı daha karmaşık hâle getirmektedir.

Kişilerin temel gereksinimlerini karşılayacak gelirden yoksun olmaları ekonomik dışlanmayı ifade etmektedir. Ekonomik dışlanmanın temelinde işsizlik veya dü­zenli bir gelire sahip olmama yatmaktadır. İşsizlik özellikle uzun süreli işsizlik kişinin kendini toplumun değersiz bir üyesi olarak hissetmesine neden olduğu gibi aynı zamanda kişiyi ve ailesini yeterli ve düzenli bir gelir elde etme olanağın­dan yoksun bıraktığı için sosyal hayata katılımını büyük ölçüde güçleştirmektedir. Düşük ücretli çalışmalar da bu kapsamda yer alıp dışlanmalara neden olmaktadır.

Çeşitli nedenlerle vatandaşlık haklarını özellikle hukuki ve siyasi hakları tam ola­rak kullanamama veya siyasi yaşama katılımın doğrudan veya dolaylı olarak en­gellenmesi siyasi dışlanmayı ifade etmektedir. Bu durum belli kesimlerin kamusal alana güvenlerini kaybetmesine, siyasetten uzaklaşmasına veya siyaset karşıtı bir tutum içine girmelerine neden olmaktadır.

AB’de sosyal dışlanma ve yoksullukla mücadele gerçek anlamda 2000 yılında yapılan Lizbon Zirvesi ile başlamıştır. Zirvede 2010 yılına kadar istihdam ve sosyal uyum yoluyla dün­yada sürdürülebilir ekonomik büyüme kapasitesine sahip en dinamik ve rekabetçi bilgi toplumu olma hedefini öngören “Lizbon Stratejisi” belirlenmiştir. Bu hede­fe ise mal ve hizmet piyasalarında ve istihdamda yapısal reformların yapılması, sosyal koruma sistemlerinin modernleştirilmesi, insana yatırım ve sosyal dışlan­ma ile mücadele yoluyla ulaşılabileceği kabul edilmiştir.

Kültürel Dışlanma

Workfare uygulama­sında işsiz, yoksul veya dışlanmış bir kişinin yardıma veya gelire hak kazanabilme­si için ilgili kamu kurumunun göstereceği bir işte çalışması zorunludur. Kişinin çalışmaması hâlinde kendisine yapılan yardım veya gelir kesilmektedir. 1996 yı­lında yasalaştırılan Workfare programına göre çok düşük düzeyde olan bu yar­dımı alabilmek için, kişinin karşılıksız veya düşük bir ücretle, belediyenin veya bir derneğin talebi üzerine, toplumsal fayda sağlayacak nitelikte bir işte çalışması gerekmektedir.

“Ekonomik, sosyal ve kültürel alanlarda veya kamusal yaşamın başka her alanında, insan haklarının ve temel özgürlüklerin eşitlik koşullarında tanınmasını, kullanıl­masını ve bunlardan yararlanılmasını bastırma veya tehlikeye koyma amacı taşı­yan veya sonucu doğuran ırk, renk, soy ulusal veya etnik köken üzerine dayalı her tür ayırt etme, dışlama, kısıtlama veya yeğleme” şeklinde tanımlanmıştır.

Kimi zaman eşit davranabilmek için kişinin din, dil, renk, ırk, cinsiyet, engellilik gibi dezavantaj yaratan durumunu göz ardı ederek kişi lehine yapılan davranış ve uygulamalar olumlu ayrımcılığı oluşturmaktadır. Tarihsel olarak eğitim, istihdam, hukuk ve siyaset gibi alanlarda dışlan­mış grupların içerilmesini sağlamaya yönelik politika ve uygulamalardır. Ayrımcılıktan kaynaklanan eşitsizliği, dezavantajlı gruplara sorunun kay­nağına göre daha farklı haklar vererek çözmeye çalışmaktadır.

Taciz “ırk veya etnik köken, din veya inanç, engellilik veya cinsel yönelim gibi ne­denlerden herhangi biriyle ilgili olarak bir kişinin onurunu zedelemek ve gözdağı veren, düşmanca, aşağılayıcı, küçük düşürücü veya saldırgan bir ortam yaratmak amacı veya etkisiyle o kişi için istenmeyen bir fiil gerçekleştirilmesidir.” Cinsel taciz ise, kendi isteği ve rızası olmadan kişiye karşı söz­lü veya fiziksel olarak yapılan sarkıntılık ve genel ahlaka uymayan davranışlardır.

ILO’nun eşitlik ve ayrımcılık yasağı ile ilgili düzenlemeler bulunan önemli bel­geleri arasında; Versailles Barış Anlaşması, 10.5.1944 tarihinde kabul edilen Phi­ladelphia Bildirgesi ve 18.6.1998 tarihinde kabul edilen Çalışanlara İlişkin Temel Haklar, İlkeler ve İzlenmesi Bildirgesi, 25.6.1958 tarih ve 111 sayılı İstihdam ve Meslek Alanında Ayrımcılık Sözleşmesi sayılabilir.

Ça­lışma yaşamında ayrımcılık yasağı ise 4857 İş Kanunu’nda düzenlenmiştir.