"Kitle Davranışı" terimi genellikle çok sayıda insanın aynı yer ve zamanda bir uyum içinde, duygusal ve sosyal normları ihlal eden yoğun davranışları için kullanılmaktadır.

Görece küçük gruplardaki etkileşimlerden binlerce insanın ortak bir amaç için bir araya geldiği eylemlere kadar pek çok davranış, kitle davranışı olarak adlandırılabilir. Düğünler, metro ya da diğer toplu taşıma araçları, alışveriş merkezleri, parklar, plajlar, konser salonlarındaki davranışlar kitle davranışı görülebileceği gibi, ayaklanmalar, panik durumları, protesto gösterileri, savaş ve spor olayları da bu kategoriye sokulabilir.

Kitle konusundaki ilk kuramsal çaba, Fransız hekim Gustave Le Bon’a aittir.

Yaşadığı çağın Fransa’sında tanık olduğu sendikal eylemlerden etkilenerek kitle hakkındaki görüşlerini oluşturan Le Bon (1895/1999), kitleyi ilkel, barbar ve korkunç olarak görmektedir. Ona göre, kitleyi oluşturan bireyler ne türden olursa olsun, yaşayışları, işleri, karakterleri, zekaları birbirine ne kadar benzerse benzesin ya da birbirinden ne kadar ayrılırsa ayrılsın, kitleleşme sonucu, yalnızca ve yalnızca bu nedenden ötürü kollektif bir ruh kazanır; dolayısıyla her biri, tek başınayken hissedeceği, düşüneceği ve davranacağından başka türlü hisseder, düşünür ve davranır.

“Grup Zihni” bazı kuramsal yaklaşımlara göre, kitle üyeleri tarafından paylaşılan ve kitle davranışını mümkün kılan ortak ruh hâlidir.

Kimliksizleşme, bireyin davranışları üzerinde normalde var olan sınırlamaların gevşemesinin saldırgan, anti sosyal ve bencil davranışlara yol açmasına aracılık eden psikolojik bir durum-dur.

Kimliksizleşme durumunun saldırganlık da dâhil olmak üzere pek çok sonucu vardır. Bunlar, dürtüsel davranışlar (genellikle bencilce davranışlar) üzerindeki ketlemenin zayıflaması, bireyin kendi davranışlarına dikkat edemeyişi ve davranışlarına hâkim olamaması, başkaları tarafından nasıl göründüğüne aldırmama, mantıklı bir plan yapma becerisinde azalma ve o andaki duygusal duruma gösterilen aşırı duyarlılık olarak sayılabilir. Özetle, bu yaklaşımda kitleye giren birey, kişisel kimliğini (onu biricik kılan özelliklerini) kaybeder, kitlenin isimsiz bir üyesi hâline gelir; bunun sonucu olarak da kitlelerde görmeye “alışık” olduğumuz “aşırı” davranışları gösterir.

“Beliren Norm Kuramı” kitle davranışının normsuz ve başıboş olan bir davranış biçimi olmadığını, kitlesel süreçte oluşturulan normlarla yönlendirildiğini öne süren bir yaklaşımdır.

Norm, bir grup üyesi için uygun davranışın ne olduğuna ilişkin grup üyelerince paylaşılan inançlardır.

Sosyal kimlik yaklaşımı açısından en temel nokta, kitlenin gruplar arası bir olgu olmasıdır. Pek çok kitle davranışında, kitle tek başına değildir, her zaman kitlenin karşı karşıya geldiği bir grup vardır. Yani kitle tek başına ortaya çıkan ve sonra da öylece kaybolan bir varlık değildir.

Özellikle dışarıdan izleyenler kitle davranışını korkutucu, “dizginlerinden boşalmış”, “aşırı”, “yıkıcı” vb. görmektedirler. Oysa katılımcılar açısından kitle içinde olmak çoğu kez olumlu yaşantıları içermektedir.

Le Bon, kitleleşme sürecini üç psikolojik mekanizmayla açıklamaktadır: Anonimlik, bulaşma ve telkine yatkınlık (etkiye açık olmak).

Anonimlik, kitlede kişi sayısı fazlalığının verdiği rahatlık duygusu ile sorumluluk duygusunun ortadan kalkmasıdır. Sorumluluk hissi ortadan kalkan bireyler, tek başınayken zapt ettikleri içgüdülerini serbest bırakırlar. Hemen eyleme geçmek isterler. Bireyler kendilerinde değildir, iradeleriyle hareket etmez, bilinçdışılarının egemenliğine girerler.

Bulaşma, Le Bon bulaşmayı, açıklaması zor olan bir mekanizma olarak görür. Bununla, kitledeki bireylerin sanki hipnotize edilmiş gibi karşılıklı olarak birbirlerinin duygu ve davranışlarını taklit ettiğini ifade etmek ister. Lider konumundaki kişi ya da kişilerden kaynaklanan duygu ve davranışlar, bir kartopu gibi giderek büyür ve tüm kitleye yayılır. Bulaşma görüşünde, kitlenin davranışlarında bir sınır olamayacağı, kitlenin kendisini kontrol edemeyeceği fikri yatar.

Telkine yatkınlık (etkiye açık olma): Bireyler kitle içinde kişisel bilinçlerini yitirdikleri için, kitledeki başat ve etkileme gücü yüksek olan kişiler tarafından kolayca ikna edilebilir hâle gelirler. Zaten bulaşma süreci de etkiye açık olma haliyle mümkün olabilmektedir.

Allport, grup zihni kavramını ve grubun (ve kitlenin) gerçekliğini de reddetmiştir. Ona göre, tek psikolojik gerçeklik bireydir. Daha açık bir ifadeyle, grup (ve kitle) tek tek bireylerin toplamından başka bir şey değildir. Dolayısıyla grup (ve kitle) davranışını açıklamak için birey psikolojisine bakmaktan başka yol yoktur. Uyaran-tepki (davranışçı) psikolojisini sosyal psikolojiye uygulayan Allport, bireyin grupta iken yalnız başına olduğu durumdan farklı davranmasının özel bir durum olmadığını, bunun fiziksel uyaran yerine bu defa sosyal uyarana tepki vermekten ibaret olduğunu ileri sürmüştür.

Bu görüşe göre kitleler, genellikle ortak değer ve çıkarları paylaşan kişilerden oluşur. Kitle davranışı, belirli tarzlarda davranmaya yatkın olan birbirine benzer insanların bir araya gelmesiyle ortaya çıkar. Örneğin kimileri futbolda taraftar şiddetini, birleşme kuramlarının mantığına uygun bir şekilde, taraftar kitlesini oluşturan bireylerin özelliklerine dayanarak açıklamaya çalışır.

Diğer kitle kuramlarının tersine, bu kuram kitle davranışını kuralları olan normal bir sosyal süreç olarak görmektedir. Kitle davranışı birtakım normlar içeriyorsa ve kitle de kendiliğinden yani planlanmamış şekilde davranış gösteriyorsa o zaman hemen o anda ve o duruma özgü norm oluşturuluyor, demektir.

Kitle davranışını gruplar arası bir olgu olarak açıklamak için, ilk önce çok basit olarak kitle ve kitle karşısındaki grubun içindeki (yani iki grupta da ayrı ayrı eş zamanlı gelişen grup içi dinamikleri) psikolojik süreci incelemek uygun olacaktır.

Sosyal kimlik kuramı, kitlesel süreci mümkün kılan şeyin bireyin kitlede erimesi ve kaybolması değil, tam tersine bir kimlikten başka bir kimliğe geçişi olduğunu ileri sürmektedir. Buna göre, kitle üyeleri, kitlede bireysel kimliklerini bir kenara bırakarak sosyal kimlik temelinde eylemde bulunurlar.

Kitle Davranışı: Bu terim genellikle çok sayıda insanın aynı yer ve zamanda bir uyum içinde, duygusal ve sosyal normları ihlal eden yoğun davranışları için kullanılmaktadır.

Kitle konusundaki ilk kuramsal çaba, Fransız hekim Gustave Le Bon’a aittir.

Fransa’sında tanık olduğu sendikal eylemlerden etkilenerek kitle hakkındaki görüşlerini oluşturan Le Bon (1895/1999), kitleyi ilkel, barbar ve korkunç olarak görmektedir.

Le Bon, kitleleşme sürecini üç psikolojik mekanizmayla açıklamaktadır: Anonimlik, bulaşma ve telkine yatkınlık (etkiye açık olmak).

Anonimlik: Kitlede kişi sayısı fazlalığının verdiği rahatlık duygusu ile sorumluluk duygusunun ortadan kalkmasıdır.

Bulaşma: Le Bon bulaşmayı, açıklaması zor olan bir mekanizma olarak görür. Bununla, kitledeki bireylerin sanki hipnotize edilmiş gibi karşılıklı olarak birbirlerinin duygu ve davranışlarını taklit ettiğini ifade etmek ister. Lider konumundaki kişi ya da kişilerden kaynaklanan duygu ve davranışlar, bir kar topu gibi giderek büyür ve tüm kitleye yayılır. Bulaşma görüşünde, kitlenin davranışlarında bir sınır olamayacağı, kitlenin kendisini kontrol edemeyeceği fikri yatar.

Telkine yatkınlık (etkiye açık olma): Bireyler, kitle içinde kişisel bilinçlerini yitirdikleri için, kitledeki başat ve etkileme gücü yüksek olan kişiler tarafından kolayca ikna edilebilir hâle gelirler.

Grup Zihni: Bazı kuramsal yaklaşımlara göre, kitle üyeleri tarafından paylaşılan ve kitle davranışını mümkün kılan ortak ruh hâlidir.

Allport,  grup zihni kavramını reddetmekle kalmamış, grubun (ve kitlenin) gerçekliğini de reddetmiştir. Ona göre, tek psikolojik gerçeklik bireydir. Daha açık bir ifadeyle, grup (ve kitle) tek tek bireylerin toplamından başka bir şey değildir. Dolayısıyla grup (ve kitle) davranışını açıklamak için birey psikolojisine bakmaktan başka yol yoktur.

Kimliksizleşme, bireyin davranışları üzerinde normalde varolan sınırlamaların gevşemesinin saldırgan, antisosyal ve bencil davranışlara yol açmasına aracılık eden psikolojik bir durumdur.

Beliren Norm Kuramı : Kitle davranışının normsuz ve başıboş olan bir davranış biçimi olmadığını, kitlesel süreçte oluşturulan normlarla yönlendirildiğini öne süren bir yaklaşımdır.

Bir grup üyesi için uygun davranışın ne olduğuna ilişkin grup üyelerince paylaşılan inançlardır.

Sosyal kimlik yaklaşımı açısından en temel nokta, kitlenin gruplar arası bir olgu olmasıdır. Pek çok kitle davranışında, kitle tek başına değildir, her zaman kitlenin karşı karşıya geldiği bir grup vardır. Yani kitle tek başına ortaya çıkan ve sonra da öylece kaybolan bir varlık değildir. Çoğu kez, giriş kısmındaki örneklerde olduğu gibi, kitlenin karşısında polis ya da jandarma olur. Başka bazı olaylarda iki sivil grup karşı karşıya gelebilir. İki rakip futbol takımının taraftarlarının çatışması buna örnek olarak gösterilebilir. Ayrıca, kitleyle açık açık karşı karşıya gelen bir grup olmadığında
bile hâlâ sembolik bir karşı karşıya gelme söz konusudur: kitle ve devlet.

Bireyselci yaklaşım

“Birleşme kuramları” (convergency theories)

Çalışmalardan kesin ve tutarlı bir sonuca ulaşılamamıştır. Genel olarak ifade etmek gerekirse bu çalışmalar sonucunda, kimliksizleşmenin otomatik olarak ve kaçınılmaz bir biçimde saldırgan ve antisosyal davranışa yol açmadığı görülmüştür. Hatta bazı çalışmalarda, kimliksizleşmenin deneklerde yardımseverlik gibi olumlu sosyal davranışa yol açtığı görülmüştür (Hogg ve Vaughan, 1995).

Reicher (1982, 1987) bu yaklaşımın, tek başına bireyi mantıklı ve “aklı başında” görerek yüceltmesinin, diğer yandan kitledeki bireyi, kitlenin kurbanı olarak görmesinin problemli bir durum olduğunu ileri sürmektedir.

Postmes ve Spears (1988) da otuz yıllık kimliksizleşme araştırmalarını değerlendirdiklerinde, grup ya da kitle içinde bireyin kimliksizleştiğine dair bir kanıt bulamadıklarını belirtmektedirler. Başka araştırmacıların
kimliksizleşme dedikleri durumlarda deneklerin aslında grupla beraber hareket ettiklerini, grupla birlikte hareket etmenin ise kimliksizleşme sayılamayacağını ileri sürmektedirler.

kurama göre, aslında kitle bir örnek davranış göstermez ama hem kitlenin içindekiler hem de dışarıdan bakanlar tüm kitle aynı davranışı gösteriyormuş yanılsamasını yaşar. Çünkü kitledeki belirli bireyler diğerlerinden farklı ve daha dikkat çekici davranış gösterirler.

Sosyal kimlik yaklaşımı açısından en temel nokta, kitlenin gruplar arası bir olgu olmasıdır. Pek çok kitle davranışında, kitle tek başına değildir, her zaman kitlenin karşı karşıya geldiği bir grup vardır. Yani kitle tek başına ortaya çıkan ve sonra da öylece kaybolan bir varlık değildir. Çoğu kez, giriş kısmındaki örneklerde olduğu gibi, kitlenin karşısında polis ya da jandarma olur