Beden ve zihnin (ya da ruhun ya da zihinsel süreçlerin) temelde tek bir öz olduğuna ve altlarında yatan tek bir gerçekliğin parçaları olduğuna ilişkin felsefi görüştür.

Beden ve zihnin (ya da ruhun ya da zihinsel süreçlerin) çok temel bir biçimde farklı özler olduğuna ilişkin felsefi görüştür.

1. Bedeni zihnin psikolojik ve sosyal süreçlerinden ayırır.
2. Bütün hastalıkların ve fiziksel rahatsızlıkların yaralanma, biyokimyasal
dengesizlikler, bakteriyel ve viral enfeksiyonlar vb. gibi nedenlerden kaynaklanan fiziksel durumun bozulmasıyla açıklanabileceğini iddia eder.
3. Sağlığın doğası biyokimyasal ya da fizikseldir.

1. İndirgemecidir. Bu yüzden sağlığın içerdiği diğer faktörlerin karmaşıklığını göz ardı eder.
2. Mekaniktir. Bu yüzden her hastalığın birincil bir biyolojik nedeni olduğunu
varsayar.
3. Düalisttir. Bu yüzden bireyin sosyal ve psikolojik yanlarını ihmal eder.
4. Empiristtir (görgülcüdür). Bu yüzden hastalıkların biyolojik nedenlerinin
nesnel olarak saptanabileceğini varsayar.
5. Hastalık odaklıdır. Bu yüzden sağlığı değil hastalığı vurgular.
6. Müdahalecidir. Bu yüzden aşırı biçimde müdahale eder.

Görece kısa süren hastalıklara akut hastalık denmektedir.

Süregiden ve genellikle geriye döndürülemeyen hastalıklara kronik hastalık denmektedir.

Bu model temelde sağlık ve hastalığın biyolojik, psikolojik ve sosyal faktörlerin etkileşimiyle ortaya çıktığını kabul eder. Örneğin genetik yatkınlık gibi biyolojik faktörler, sigara ve stres gibi davranışsal faktörler ve sosyal destek ve akran ilişkileri gibi sosyal koşulların hepsi bir hastalığın (örneğin kanser) ortaya çıkmasına katkı yapabilir.

Sağlıkla ilgili geniş yelpazeye yayılan konuları (sağlıkla ilişkili davranışlar, hastalık etiyolojisi, hastalıkların tedavisi, sağlık hizmet sistemleri ve politikaları vb.) hakkında bilgi ve pratik üreten, psikolojinin alt disiplinidir.

1. Sağlığı teşvik etmek ve sürdürmek
2. Hastalığı önlemek ve tedavi etmek
3. Sağlık ve hastalığın etiyolojisi ve tanısıyla ilişkili unsurlarını saptamak
4. Sağlık hizmetleri sistemini ve sağlık politikaları oluşumunu geliştirmek

Sağlık psikolojisi içinde dört yaklaşım ayırt edilebilir: Klinik temelli sağlık psikolojisi, kamu temelli sağlık psikolojisi, topluluk temelli sağlık psikolojisi ve eleştirel sağlık psikolojisi.

Klinik temelli sağlık psikolojisi daha çok araştırmaya dayalı bir alandır ve sağlık hizmetleri sistemi içinde çalışır. Klinik temelli bilgi hastalarla yapılan çok geniş ve
çeşitli klinik çalışmaya uygulanır. Sağlık psikolojisi içindeki en gelişmiş ve en ana
akım (psikolojiye hâkim olan bilgi ve pratikler) yaklaşımdır.

Kamu temelli sağlık psikolojisi tek tek hastalarla ve tedavileriyle çok daha az ilgilenir. Daha çok belirli bir nüfus (popülasyon) düzeyinde sağlığın teşvikine ve önleme çalışmalarına odaklanmıştır.

Monizm: Beden ve zihnin (ya da ruhun ya da zihinsel süreçlerin) temelde tek bir öz olduğuna ve altlarında yatan tek bir gerçekliğin parçaları olduğuna ilişkin felsefi görüştür.

Dualizm: Beden ve zihnin (ya da ruhun ya da zihinsel süreçlerin) çok temel bir biçimde farklı özler olduğuna ilişkin felsefi görüştür.

Biyotıbbi modelin özellikleri aşağıdaki gibidir:
1. Bedeni zihnin psikolojik ve sosyal süreçlerinden ayırır.
2. Bütün hastalıkların ve fiziksel rahatsızlıkların yaralanma, biyokimyasal
dengesizlikler, bakteriyel ve viral enfeksiyonlar vb. gibi nedenlerden kaynaklanan fiziksel durumun bozulmasıyla açıklanabileceğini iddia eder.
3. Sağlığın doğası biyokimyasal ya da fizikseldir.

Biyotıbbi modele yönelik aşağıdaki gibidir:
1. İndirgemecidir. Bu yüzden sağlığın içerdiği diğer faktörlerin karmaşıklığını göz ardı eder.
2. Mekaniktir. Bu yüzden her hastalığın birincil bir biyolojik nedeni olduğunu
varsayar.
3. Düalisttir. Bu yüzden bireyin sosyal ve psikolojik yanlarını ihmal eder.
4. Empiristtir (görgülcüdür). Bu yüzden hastalıkların biyolojik nedenlerinin
nesnel olarak saptanabileceğini varsayar.
5. Hastalık odaklıdır. Bu yüzden sağlığı değil hastalığı vurgular.
6. Müdahalecidir. Bu yüzden aşırı biçimde müdahale eder.

Akut hastalıklar: Görece kısa süren hastalıklardır.
Kronik hastalıklar: Süregiden ve genellikle geriye döndürülemeyen hastalıklardır.

Dünya Sağlık Örgütü (WHO) tarafından sağlık “sadece hastalık ve güçsüzlüğün yokluğu değil, fiziksel ve sosyal açıdan tam bir iyilik hâli” olarak tanımlanmıştır.
Bu tanım üç açıdan radikal bir tanımdır:
1. Negatif değil pozitif bir tanımdır. Sağlık sadece hastalığın yokluğu hâli değildir.
2. Sağlığın çok yönlü bir olgu olduğu kavrayışı vardır. Yani sağlığın fiziksel, zihinsel ve sosyal yönleri vardır.
3. Tanım politik ve sosyal sorgulamaları içerir. Örneğin “tam bir iyilik hâli” yoksulluğun ortadan kaldırılması ve özgürlük, insanların adaletli bir toplumda yaşamasını sağlamak vb. olarak yorumlanabilir.

Biyopsikososyal Model; Bu model temelde sağlık ve hastalığın biyolojik, psikolojik ve sosyal faktörlerin etkileşimiyle ortaya çıktığını kabul eder. Örneğin genetik yatkınlık gibi biyolojik faktörler, sigara ve stres gibi davranışsal faktörler ve sosyal destek ve akran ilişkileri gibi sosyal koşulların hepsi bir hastalığın (örneğin kanser) ortaya çıkmasına katkı yapabilir. Zihin-beden görüşü açısından, bu modelde bütüncül (holistik) yaklaşım benimsenir. Yani hem zihin hem beden sağlık ve hastalık hâllerinin bir parçasıdır. Ve bu model Dünya Sağlık Örgütünün sağlık tanımıyla uyumludur.

Sağlık Psikolojisi: Sağlıkla ilgili geniş yelpazeye yayılan konuları (sağlıkla ilişkili davranışlar, hastalık etiyolojisi, hastalıkların tedavisi, sağlık hizmet sistemleri ve politikaları vb.) hakkında bilgi ve pratik üreten, psikolojinin alt disiplinidir. Sağlık psikolojisi 1970’lerde ortaya çıkan disiplinlerden biridir ve sağlık ve hastalığa ilişkin biyopsikososyal modeli kullanmaktadır. 

Sağlık psikolojisi, psikoloji disiplininin eğitimsel, bilimsel ve profesyonel katkısını sağlıkla ilişkili şu dört alanla bütünleştirmek istemektedir:
1. Sağlığı teşvik etmek ve sürdürmek
2. Hastalığı önlemek ve tedavi etmek
3. Sağlık ve hastalığın etiyolojisi ve tanısıyla ilişkili unsurlarını saptamak
4. Sağlık hizmetleri sistemini ve sağlık politikaları oluşumunu geliştirmek

Sağlık psikolojisi içinde dört yaklaşım ayırt edilebilir: Klinik temelli sağlık psikolojisi, kamu temelli sağlık psikolojisi, topluluk temelli sağlık psikolojisi ve eleştirel sağlık psikolojisi.

Klinik temelli sağlık psikolojisi daha çok araştırmaya dayalı bir alandır ve sağlık hizmetleri sistemi içinde çalışır. Klinik temelli bilgi hastalarla yapılan çok geniş ve çeşitli klinik çalışmaya uygulanır. Sağlık psikolojisi içindeki en gelişmiş ve en ana akım (psikolojiye hâkim olan bilgi ve pratikler) yaklaşımdır. Bu yüzden de sağlık, hastalık ve sağlık hizmetlerinde psikolojik perspektifin değerini göstermede başarılı olan bir alandır. Ayrıca, sağlık psikolojisi alanında en güçlü profesyonelleşmenin (Batı ülkelerinde) görüldüğü yaklaşımdır.

Kamu temelli sağlık psikolojisi tek tek hastalarla ve tedavileriyle çok daha az ilgilenir. Daha çok belirli bir nüfus (popülasyon) düzeyinde sağlığın teşvikine ve önleme çalışmalarına odaklanmıştır. Bu yaklaşımın çok daha geniş bir perspektifi vardır. Sağlık insanların yaşamlarının sosyal, ekonomik ve politik yanlarının bir sonucu olarak görülür. Bir popülasyonda bir hastalığın görülme sıklığını düşürmek için tek yol önleme çalışmaları olduğu için bu yaklaşım buna odaklanır. Önleme genellikle kolektif düzeyde yapılır, bu yüzden de bunun için ödenek bulmak zordur. Diğer yandan önleme çalışmasının etkisini görmek uzun zaman aldığı için etkililiğini değerlendirmek de zordur. Ayrıca iş piyasasındaki baskı ve yoksulluk gibi büyük sosyal problemlerle uğraşmak da fazlasıyla zordur. Kamu temelli sağlık psikolojisi diğer yaklaşımlardan çok daha fazla disiplinler arası bir yaklaşımdır ve kamu sağlığı, sağlık iletişimi, sağlık ekonomisi ve sağlık sosyolojisi gibi alanlardan beslenir.

Topluluk Temelli Sağlık Psikolojisi; Kamu temelli sağlık psikolojisi gibi, topluluk temelli sağlık psikolojisi de sağlığı sosyal, ekonomik ve politik bağlamın bir sonucu olarak görür. Ayrıca bireysel tanı ve tedaviden çok genel düzeyde sağlığın teşviki ve hastalık önleme çalışmalarıyla ilgilenir. Bu yaklaşımda topluluk ve gruplara odaklanılır. Onlarla birlikte çalışılarak hastalıklarla savaşmak, sağlığı teşvik etmek ve sosyal değişmenin gerçekleşebilmesi için bu grupları güçlendirmek amaçlanır. Bu yaklaşım, geleneksel sağlık psikolojisinin sağlıkta eşitsizliklerin nasıl ortaya çıktığına ve bu eşitsizliklerle nasıl uğraşılması gerektiğine ilişkin çok az şey söylenmesi nedeniyle ortaya çıkmıştır. Sağlıklı bir psikososyal gelişim için topluluk ya da grup ölçeğinde çalışan bu psikologlar ekolojik bir perspektif kullanırlar. Yani, bireylerin küçük sistemlerin bir parçası olduğu ve bu küçük sistemlerin de daha büyük sistemlerin bir parçası olduğu görüşüne sahiptirler. Bu yaklaşım açık bir biçimde kolektivist ve korumacı değerlere sahiptir ve bunları araştırma ve uygulamanın temeli olarak görür. Sağlığı anlamaya ve teşvik etmeye dair yol alınmak isteniyorsa diğer sağlık ve sosyal disiplinlerle iş birliği yapmanın gerekli olduğuna inanırlar. Ve son olarak bu yaklaşım içinden çalışan psikologların eleştirel perspektifi olan diğer sağlıkla ilgili disiplinlerle çok ortak noktası vardır. 

Eleştirel Sağlık Psikolojisi: Aralarında pek çok farklılık olsa da eleştirel psikologlar, psikolojideki teori ve pratiklerin sorgulanması gerektiği görüşünü paylaşırlar. Psikoloji bilgi ve pratiklerini sorgulamanın amacı, bu bilgi ve pratiklerin adaletsiz ve eşitsiz statükonun sürdürülmesine nasıl katkı yaptığını saptamaktır. Eleştirel sağlık psikolojisinin odağı son derece geniştir. Bu odak güç, ekonomi ve makro sosyal süreçlerin sağlığı, sağlık hizmetlerini, sağlık psikolojisini ve genel olarak toplumu nasıl etkilediğine ya da yapılandırdığına dair analizleri içerir. Bu yaklaşımda güç ya da iktidar kritik bir kavramdır. Örneğin güç/iktidar kavramı; güç/iktidar ilişkilerinin sağlık hizmetlerine erişimi nasıl kolaylaştırdığı ya da zorlaştırdığını analiz eder. Ancak güç/ iktidar kavramı sadece makro düzeyde değil mikro düzeyde de (örneğin kişisel ilişkilerde) analiz edilir. Topluluk temelli sağlık psikolojisinde olduğu gibi bu yaklaşımda da insanların farklılıklarına saygı duymak en önemli değerdir. Eleştirel sağlık psikolojisi yaklaşımını benimseyen psikologlar, özellikle 1970 ve 1980’lerde sosyal psikolojide ve diğer sosyal bilimlerde ortaya çıkan eleştirel fikirleri kullanırlar. Örneğin bilim nedir, bilgiye nasıl ulaşılır, psikologlar nesnel ve değerlerden bağımsız olabilirler mi, gibi soruları sağlık psikolojisi alanında sormaya ve yanıtlamaya çalışırlar.

Yaşam tarzı: Bireyin sergilediği spesifik davranışları da içeren, bireyin hayatını yaşama biçimidir.

Sağlık teşviki: Bireyler, topluluklar ve popülasyonların sağlığını geliştirecek değişiklikleri teşvik etmek üzere dizayn edilmiş müdahalelerdir. Bu müdahaleler yönetimsel, çevresel ve yasama süreçlerinden bireysel davranışlara kadar bir çeşitlilik gösterir.

Sağlık teşviki yaklaşımında hastalıkların önlenmesinin iki temel yolu vardır. Birincil koruma hastalıkların gelişmesini önleyecek sağlıklı yaşam tarzlarının teşvikidir. İkincil koruma hastalıkların olabildiğince erken teşhis ve tedavi edilmesidir.

Sağlığa ilişkin kontrol odağı sağlık davranışı araştırmalarında çok yaygın kullanılır. Bu teori, sağlıkları üzerinde kontrolleri olduğuna inanan insanların sağlığı teşvik edici yönde davranma olasılıklarının daha fazla olduğu öncülüne dayanır. Bu yaklaşımın kökleri sosyal öğrenme teorisindedir. Sosyal öğrenme teorisi bir kişinin belirli bir biçimde davranmasının iki bilişe (beklenti ve değer) bağlı olduğunu ileri sürer. 

Sağlığa ilişkin kontrol odağı yaklaşımına göre, davranış şunlara bağlıdır:
1. Bireyin davranışının belirli bir hedefe ulaşacağına ya da belirli bir sonucu getireceğine ilişkin beklenti (“Eğer daha az tuzlu ve yağlı yiyecek yersem bu benim sağlığım için iyi olacaktır”),
2. Bireyin bu hedef ya da sonuca ilişkin olumlu değerlendirmesi (“Sağlığımın iyi olmasını istiyorum”).

Fiziksel sağlığa ilişkin olarak kontrol odağının ölçümünde Çok Boyutlu Sağlık Kontrol Odağı Ölçeği kullanılmaktadır. Bu ölçekte, sağlık kontrol odağı üç boyutta ölçülmektedir:
1. İçsel sağlık kontrol odağı (“Sağlığım benim kontrolüm altındadır.”)
2. Güçlü olan başkalarının kontrol odağı (“Ailemin hasta ya da sağlıklı olmamla çok ilgisi vardır.”)
3. Şans kontrol odağı (“Sağlıklı olmam büyük ölçüde talihli biri olduğum içindir.”)

Öz yeterlik yaklaşımında davranışın üç tür beklenti tarafından belirlendiği ileri sürülür:
1. Durum-sonuç beklentileri: İnsanların eyleme geçmezlerse ne olacağına dair inançları
2. Eylem-sonuç beklentileri: İnsanların belirli bir şekilde davranırlarsa ne olacağına dair inançları
3. Yeterlik beklentileri: İnsanların istenen sonuca ulaşmak için belirli bir davranışı yapma yeterliğinin olup olmadığına dair inançları

Bu modele göre sağlıkla ilişkili davranışların kişi tarafından benimsenip benimsenmemesi iki türde bilişsel değerlendirmeye ve tetikleyici faktörlere bağlıdır:
1. Bir sağlık sorununun ne kadar tehdit edici olduğuna dair değerlendirme , söz konusu soruna/hastalığa karşı hassasiyet (“Bu hastalığa yakalanma ihtimalim ne kadar?”) ve durumun ciddiyeti (“Eğer bu hastalığa yakalanırsam sonuçları ne kadar ciddi olur?”) hakkındaki inançlara dayalıdır.
2. Hastalık tehdidini azaltmayı sağlayacak davranışları değerlendirme, davranışın yararları ve bedelleri konusundaki algılara (“Bu davranışı yapmanın benim için bedeli nedir, ne kadar zaman harcamam gerekir, ne kadar çaba harcamam gerekir, ne kadar para harcamam gerekir, bu davranış beni daha sağlıklı yapar mı, benim hastalık riskimi azaltır mı?”) dayalıdır.
3. Eylemi tetikleyiciler fiziksel belirtilerde olduğu gibi içsel olabilir ya da medya kampanyaları, diğerlerinden alınan tavsiyeler ya da aileden birinin hasta olmasında olduğu gibi dışsal olabilir.

Evre modelleri kişinin yaşam tarzı değişikliği yapma sırasında farklı zamanlarda farklı biliş ve süreçleri kullandığını ileri sürer. Sağlık psikolojisinde en iyi bilinen evre modeli Değişme Evreleri Modeli ya da diğer adıyla Transteorik Modeldir. Bu modelde bireylerin herhangi bir yaşam tarzı değişikliği yapmaya giriştiklerinde beş evreden geçtikleri ileri sürülür. Örneğin sigarayı bırakmak için bir bireyin şu beş evreyi takip etmesi beklenir:

• Ön düşünme: Kişi sigara içmesiyle ilgilenmez ve sigarayı bırakmaya niyeti yoktur.
• Düşünme: Kişi belirsiz bir biçimde sigarayı bırakmayı düşünür fakat böyle bir değişim kararı almamış ve bunun nasıl olacağını düşünmemiştir.
• Hazırlık: Kişi sigarayı bırakmaya niyetlenir ve bunu nasıl başarabileceğini planlamaya başlar.
• Eylem: Kişi gerçekte sigarayı bırakmaya çalışır.
• Sürdürme: Kişi altı ay boyunca sigarasız yaşamıştır ve tekrar başlamayı önlemeye çalışır.

Yaşam tarzı, bireyin sergilediği spesifik davranışları da içeren, bireyin hayatını yaşama biçimidir.

Bireyler, topluluklar ve popülasyonların sağlığını geliştirecek değişiklikleri teşvik etmek üzere dizayn edilmiş müdahalelerdir. Bu müdahaleler yönetimsel, çevresel ve yasama süreçlerinden bireysel davranışlara kadar bir çeşitlilik gösterir.

Sosyal biliş doktora gitmek, ilaçları düzenli kullanmak ya da doktorun verdiği diyeti uygulamak gibi tıpla ilişkili davranışların araştırılmasında da çok kullanılan bir yaklaşımdır.

Bunlar “davranışı şekillendiren ve bireyin sosyalleşmeyle edindiği özellikleri” olarak tanımlanmıştır ve bu yüzden de değişmeye açıktır. Tutum modelleri kişinin belirli bir şekilde davranıp davranmayacağının spesifik türdeki bilişlere bağlı olduğu varsayımına dayanır.

Sağlık İnanç Modeli

Teoriye göre davranışa etki eden temel unsur, bireyin bir davranışı yapmaya yönelik niyetidir. Davranışa yönelik bu niyet de tutum, öznel norm ve algılanan davranışsal kontrol tarafından belirlenir.

Evre modelleri kişinin yaşam tarzı değişikliği yapma sırasında farklı zamanlarda farklı biliş ve süreçleri kullandığını ileri sürer. Sağlık psikolojisinde en iyi bilinen evre modeli Değişme Evreleri Modeli ya da diğer adıyla Transteorik Modeldir. Bu modelde bireylerin herhangi bir yaşam tarzı değişikliği yapmaya giriştiklerinde beş evreden geçtikleri ileri sürülür.

Bu modelin faydalı yanı lineer (doğrusal) değil, döngüsel olmasıdır. Bireyler farklı evreler boyunca ileri ya da geri gidebilirler. Dahası, belirli bir evredeki insanları saptamak için stratejiler kullanılabilir ve bu kişilere daha ileri evrelere geçmeleri için yardım edilebilir.