Araştırmalar kullanım amaçları açısından teorik ya da pragmatik (faydacı) amaca yönelik araştırmalar olarak ikiye ayrılırlar. "Temel araştırma" olarak da adlandırılan teorik araştırmalar sosyal yaşam ve ilişkilerdeki düzenlilikleri ortaya koymayı ya da bir sosyal olguyu derinlemesine incelemeyi amaçlarlar. Zaman zaman "faydacı" ya da "uygulamalı" araştırmalar olarak da adlandırılan pragmatik araştırmalar ise çeşitli toplumsal sorunların değerlendirilmesi, çözülmesi ya da çözülmesine katkıda bulunulması amacına yönelik olarak yürütülürler.

Kurt Lewin.

Elde edilmek istenen bilginin türü açısından üç temel araştırma türü vardır. Bunlar keşfedici, betimleyici ve açıklayıcı araştırmalardır.

Genel olarak araştırmacı tarafından keşfedici araştırmanın tercih edilmesine neden olan durumlar şunlardır:

• İncelenmek istenen konu hakkında sistematik ampirik bir çalışma yapılmamış olması ya da yapılan çalışmaların son derece az olması,
• İlgilenilen konuyla ilgili yapılan önceki çalışmaların hepsinin kontrollü nicel araştırmalar olması, bu nedenle araştırmacının bu konuda nitel bir çalışma yapmak için yeterli ön bilgiye sahip olmaması,
• İlgilenilen konunun çok önemli değişimler geçirmesi, dolayısıyla bu konu hakkında önceden yapılmış olan çalışmaların bulgularının geçersiz olması.

Keşfedici araştırmaların tipik olarak üç amacı vardır:

• Araştırmacının konuyla ilgili merakını gidermek ve ön bilgi sağlamak,
• Konuyla ilgili daha kapsamlı bir araştırmanın yapılıp yapılamayacağını sınamak,
• Sonraki araştırmalarda kullanılabilecek veri toplama araçları geliştirmek.

"Betimsel araştırma" adıyla da bilinen betimleyici araştırmalar, araştırma konusu hakkında genel bir bakış açısı kazanmak, belirli bir durumu kendi doğal ortamı içinde saptamak ve sistematik olarak betimlemek amacıyla yapılan, nicel veya nitel veri toplama tekniklerinin kullanılabileceği araştırmalardır.

Karşılaştırmalı araştırmanın bir türü olan karşılaştırmalı tarihsel araştırmalar bütün toplumlarda var olan temel özelliklerin neler olduğu, büyük toplumsal dönüşümlerin ne şekilde gerçekleştiği gibi sorulara yanıt arayan araştırmalardır. Bu tür araştırmalar sistematik karşılaştırma yolu ile devrimler, politik rejimler ve politikalar gibi geniş çaplı sonuçları olan olguların zaman içindeki gelişimlerini analiz etmek için çok uygundur. Örneğin Tocqueville, 1835-1840 yılları arasında yaptığı bir karşılaştırmalı tarihsel araştırmada Amerikan ve Fransız demokrasilerini karşılaştırmış, demokrasiyi iki farklı uygulamadaki farklılıklar üzerinden incelemiştir. 

Araştırmalar, odaklandıkları zaman açısından kesitsel ve boylamsal araştırmalar olmak üzere ikiye ayrılırlar.

İncelenen konunun zaman içindeki gelişimini ele alan ve en az iki kere tekrarlanan araştırmalar boylamsal araştırma olarak adlandırılır.

Kohort.

Araştırmanın yönteminin ve kullanılacak veri toplama tekniklerinin seçilmesinde aşağıdaki noktalara dikkat edilmesi gerekir:

• Araştırmanın amacı keşfetmek mi, betimlemek mi, açıklamak mıdır?
• Araştırmanın amaçlarına önceden yapılmış araştırmaların sonuçlarıyla, yani ikincil verilerle ulaşmak mümkün müdür, yoksa araştırmacının birincil veriler toplaması mı gerekmektedir?
• Araştırma konusuna ya da değişkenlere ilişkin ampirik ya da teorik bilgi düzeyi nedir?
• Araştırmanın amacına ulaşmak için ne tür veriye ihtiyaç duyulmaktadır?
• Araştırmacının rolü ne olacaktır?
• Araştırma için kullanılabilecek ekonomik ve teknik olanaklar ve insan kaynakları nelerdir?
• Araştırmacı, bulgularını genelleme amacı taşımakta mıdır?
• Araştırmanın amacına ulaşmak için veriler ne şekilde analiz edilmelidir?

Araştırma konusu “neyle ilgili bilgi toplamak istiyorum?” sorusunu, araştırma problemi ise “bu konuyla ilgili neyi bilmek istiyorum?” sorusunu ifade eder.

Sosyolojide sorulan soruları genel olarak gerçeklere ilişkin sorular, karşılaştırmalı sorular, gelişimle ilgili sorular ve teorik sorular olarak sınıflamak mümkündür.

Literatür taraması, belirli bir konuda önceden yapılmış çalışmalarda elde edilmiş bilgilerin incelenmesi, önemli noktalarının gözden geçirilmesi ve özetlenmesidir.

İyi bir literatür taramasının sahip olması gereken özellikler şunlardır:

• Geliştirilmekte olan araştırma problemiyle doğrudan ilgili olmalı ve bu problem etrafında örgütlenmelidir.
• Araştırma problemiyle ilgili bütün ilgili çalışmaları içermeli ve ilgisiz çalışmaları içermemelidir.
• Magazinler, dergiler, gazeteler gibi akademik olmayan belgeleri değil, akademik yayınları içermelidir.
• Sadece listeleme ve özetlemeden oluşmamalı, literatürdeki görüş ve bulguların güçlü ve zayıf yönlerini göstererek değerlendirebilmelidir.
• Konuyla ilgili bilinen ve bilinmeyen şeylerin neler olduğunu özetleyen bir sentez oluşturabilmelidir.
• İlgili literatürdeki ihtilaflı (üzerinde uzlaşılmayan) alanları gösterebilmelidir.
• Okunan metinler çok fazla doğrudan alıntı yapılmadan, araştırmacının kendi kelimeleriyle özetlenmeli ve yorumlanmalıdır.
• Konuyla ilgili daha fazla araştırma gerektiren önemli sorular ortaya koyabilmelidir.
• Yapılacak araştırmanın, araştırma konusuyla ilgili mevcut bilgileri zenginleştireceği gösterebilmelidir.

Varsayım (Sayıltı).

Kavram.

Önermeyi hipotezden ayıran özellik, ampirik verilerle ölçülebilecek değişkenler değil, soyut kavramlar arasındaki ilişkiler hakkında ve teorik düzeyde olmasıdır.

Kavramların ölçülebilir değişkenler haline getirilmesi sürecine işlemselleştirme (operationalization) denir.

İki ya da daha fazla değişken arasındaki ilişki hakkında doğrulanabilecek ya da yanlışlanabilecek olan ifadeye hipotez adı verilir.

Hipotezlerin özellikleri şunlardır:

• Sınanabilir olmalıdır.
• Belirli değişkenler arasındaki ilişki hakkında bir ifade olduğu için kapsamı sınırlıdır.
• Araştırma probleminin doğasına, büyüklüğüne ve yoğunluğuna ilişkin yeterli bilgi elde edildikten sonra kurulmalıdır.
• Mevcut bilgilerle, doğrulanmış genelleme ve kuramlarla çelişmemelidir.
• Doğrudan doğruya gözlenebilir veriler üzerine kurulmalı, bu nedenle kavramlar arasındaki değil, değişkenler arasındaki ilişkilere ilişkin olmalıdır.
• Doğru terimlerle ve mümkün olduğunca kısa olarak ifade edilmelidir.

Bir hipotezde var olduğu ileri sürülebilecek iki tür ilişki olabilir. Bunlar karşılıklı değişen ilişki ve nedensel ilişkidir.

Olumlu ilişki ve olumsuz ilişki: Değişkenlerde meydana gelen değişim her iki değişkende de aynı yönde olursa aralarında olumlu (pozitif) yönde ilişki, farklı yönlerde olursa olumsuz (negatif) yönde ilişki söz konusudur. Örneğin “çalışmaya ayrılan zaman arttıkça not ortalaması yükselir” ve “çalışmaya ayrılan zaman azaldıkça not ortalaması düşer” önermelerinin her ikisi de olumlu ilişkiyi ifade etmektedir. “Çalışmaya ayrılan zaman arttıkça başarısız olunan ders sayısı azalır” ise olumsuz bir ilişkiyi ifade etmektedir.