Frankfurt Okulu’nun eleştirel toplum düşüncesi
ile yakından bağlantılıdır.

Habermas, araçsal akla eleştirel yaklaşmakla
birlikte aydınlanmacı akıl projesini reddetmez.

Habermas, modern dünyanın araçsal rasyonalite
tarafından tamamen tahrif edilmesinin hiçbir zaman
mümkün olmadığına, özgürleştirici potansiyele sahip
başka ‘rasyonel’ düşünme biçimlerinin olduğuna inanır.

Habermas, “Frankfurt Okulunun kapitalist
‘burjuva’ toplumunun bazı olumlu yanlarını belirlemeyi
başaramayan yaygın düşüncelerinden uzaklaşır.

 Habermas’ın çalışmaları geniş çevrelerce neoMarksist
çalışmalar olarak kabul edilir

Habermas’ın projesi kendi deyimiyle
“tamamlanmamış bir proje” olarak gördüğü moderniteyi
bir tamamlama projesi olarak görülebilir.

Habermas’ın görüşleri modernitenin sona
erdiğini ilan eden post-modernistlerden ve de postyapısalcılardan
da ayrılır.

Habermas, içinde Marx, Durkeim, Weber, Mead,
Parsons, Schutz gibi çok sayıda sosyal kuramcının
içerildiği kapsamlı bir eleştirel teori geliştirmeye çalışır.

Habermas, post-yapısalcı ve post-modernist
yazarlardan farklı olarak bu teorilerin faydalarına inanan
ve büyük boy bir teori geliştirmeye çalışan tek çağdaş
düşünür olarak görülür.

• Pozitivizmin eleştirisi ile bilim ve teknolojinin
araçsal kullanımının eleştirisi
• Eleştirel teorinin yeniden inşası ve
güncelleştirilmesi
• Marksizmin yeniden inşası
• Yeni bir bilgi ve iletişim teorisinin geliştirilmesi.

Habermas’ın Kamusallığın Yapısal Dönüşümü
adlı çalışmasına konu olan kamusallık kavramının genel
olarak çalışmalarında önemli bir yeri vardır.

Habermas’ın, vatandaşlar arasında şeffaf, açık ve
akılcı tartışmaya dayalı olarak oluşan kamusallığa yönelik
ilgisi demokrasiye vermiş olduğu önemden kaynaklanır

Kamusallık, devlete ait resmi olmayan bir alan
olarak 18. yüzyılda devlet ile toplumun burjuva kesimi
arasında, yani bir burjuva kamusallığı olarak ortaya çıktı.

Habermas için burada önemli olan nokta;
• Kamusallığın eşit koşullarda,
• Hür bir iradeyle,
• Tartışmalara katılmak için gerekli olan iletişim
koşullarının sağlandığı,
• Bir alanda şekillenmesi,
• Yöneticileri meşruluğa zorlayan eleştirel bir
kamuoyu olarak ortaya çıkmış olmasıydı.

• Süreç içinde iletişim ağının ticarileşmesi,
• Bürokratikleşmenin ve devlet müdahaleciliğinin
artması
• Temel dönüşümlerle birlikte
• Kamusallık özerkliğini,
• Eleştirelliğini
• Düşünce üretme işlevlerini yitirmiş
• Kolayca yönlendirilebilen/manipüle edilebilen bir
kamuoyuna dönüşmüştür.

Habermas kamusallığın yeniden
genişletilebileceğini ve demokratikleşme sürecinde
yaşanan sorunların çözümü sürecinde kamusal bir iletişim
temeli oluşturulabileceğini ümit eder

Burjuva toplumunda kamu, kendisini ilkin
kamusal topluluk olarak bir araya gelmiş özel şahıslar
suretinde ortaya koyar.

Habermas’ın kamusallığa bakışını destekleyen
bilim adamı, Giddens’dir.

Habermas, erken dönem çalışmalarında sosyal
teorisini üzerinde temellendireceği bir bilgi kuramını Bilgi
ve İnsansal İlgiler adlı ünlü çalışmasında özetler.

Bu çalışmada Habermas üç tür bilgi formu ile
bunlara karşılık gelen üç tür bilişsel ilgi ve eylem/deneyim
alanı ayırt eder.

Birinci bilgi formu;
• Klasik pozitivizmde görülen empirik-analitik
(araçsal) bilgi olup
• Arkasında yatan temel bilişsel ilgi/çıkar çevreye,
• İnsanlara ve genel olarak toplumlara
uygulanabilen teknik kontroldür.
• Bu bilgi formu ile ona karşılık gelen teknik
ilgi/çıkar materyal dünyada
• Çalışma/emek olarak tanımlanabilecek bir eylem
ya da deneyim alanı ile ilişkilidir.

İkinci bilgi formunu;
• hermeneutik (iletişimsel) bilgi oluşturmaktadır.
• Bu bilgi türünün temel ilgisi dünyayı anlamaktır.
• Bu bilgi formu ile ona karşılık gelen ilgi/çıkar ise
• Kültürel alanda etkileşim olarak tanımlanabilecek
bir eylem ya da deneyim alanı ile ilişkilidir.

Üçüncü bilgi formu;
• Eleştirel bilgi olup
• Aynı zamanda Frankfurt Okulu ile Habermas’ın
benimsediği bir bilgi sistemi

Diğer iki bilgi sisteminden farklı olarak;
• Eleştirel bilgi temel olarak ezilenlerin
özgürlüğü/kurtuluşu ile ilgilidir
• Tahakküm (domination) olarak tanımlanabilecek
bir eylem ya da deneyim alanı ile ilişkilidir.

Habermas’ın önceleri sosyal teoriyi bu üç bilgi
formunun kapsandığı bilgi teorisi üzerinde
temellendirmeye çalışmakla birlikte süreç içerisinde bu
amacından giderek uzaklaştığı savunulur.

Bu toplumsal evrim sürecinde emek, etkileşim ve
dil kavramlarının merkezi bir yeri vardır. Nitekim bu
süreçte iki eylem tipi olarak somutlaşan emek ve etkileşim,
dil ile birlikte insan olmanın en önemli üç özelliğini
oluşturur.

• Dil (ya da sembolik temsil),
• Araçsal eylem (emek ile ilişkili)
• İletişimsel eylem (etkileşimle ilişkili) olmak
üzere,
• Tüm somut eylem biçimlerinin analitik
özelliklerini oluşturan üç boyutlu karmaşık bir
süreç olarak çözümlenir.

Bilgi kuramındaki bilgi formlarına paralel olarak
araçsal eylem; rasyonel bir araç-amaç ilişkisi izleyen,
empirik-analitik bilgi yönelimli ve somut düzlemde emek
ile ilişkilendirilmiş bir eylem tipidir.

İletişimsel eylem ise normlar tarafından
yapılandırılan, tarihsel-hermeneutik bilgi yönelimli, somut
düzlemde ise toplumsal etkileşim ile ilişkilendirilmiş bir
eylem tipidir.

Habermas sistem teorisi temelinde geliştirdiği
toplumsal evrim sürecinde toplumun genel yapısını;
• “Ekonomi politik” ve
• “Kurumsal çerçeve” olmak üzere birbirine bağlı
iki alt sistemden oluşan bir sistem olarak
çözümler.

Çalışma/emek (ya da amaçsal-rasyonel eylem) ile
sosyal/sembolik etkileşim (ya da iletişimsel eylem)
şeklinde analitik bir ayrıma tabi tutmadığı için eleştirir

Sosyal/sembolik etkileşime ağırlık verir ve insan
olmanın en belirgin özelliği olarak nitelediği iletişimsel
eylemi tüm sosyal ve kültürel hayatın temeli olarak görür.

Eşitsizliklerin algılanması, konuşulması ve de
eleştirilmesi gibi konularda insanlar üzerinde engelleyici
ve köreltici etkilere sahip olmasıdır.

Özgür ve şeffaf iletişimin önündeki her türlü
engelin ortadan kaldırıldığı ideal bir konuşma durumuna
ulaşma şeklidir.

İletişimin önündeki engellerin kaldırıldığı,
düşünce ve fikirlerin serbest ve açık olarak sunulduğu bir
iletişim sistemi özü itibarıyla rasyoneldir.

 Weber ;
• Rasyonel düşünmenin alabileceği tek formun
araçsal akılsallık (rasyonalite) olmadığını
• Araçsal aklın kapitalist toplumların kültürel ve
kurumsal örgütlenmesinde giderek daha da
dominant hale geldiğini
• Hatta kabul gören tek akılcılık biçimine
dönüştüğünü vurgular.

Habermas, Weber’ in rasyonelleşme kuramındaki
temel sorunlarını;
• “Weber’in eylem dizgelerinin rasyonelleşmesini,
• Sadece amaçsal rasyonellik görünümü altında
incelemesinden” kaynaklandığını,
• İkinci olarak da “Weber’in eylem kuramsal
kavramsal çerçevesinin dar boğazlarının
engellemesiyle,
• Kapitalist modernleşme örneğini,
• Genel olarak toplumsal rasyonelleşme ile eşit
tutması” sonucundan kaynaklandığını vurgular.

Habermas’ın Meşruiyet Krizi çalışmasında ele
aldığı meşruiyet krizleri düşüncesi devletin önemli bir role
sahip olduğu “örgütlü” ya da geç kapitalizmde meşruiyet
(meşru güç, otorite) sorunuyla ilgilidir.

Habermas;
• Kapitalizmin günümüzde de ekonomik krizlerle
karşı karşıya olmakla birlikte
• Geç kapitalist dönemde önemli bir role sahip
olan devletin müdahalesiyle
• Bu krizlerin aşılabileceğini
• Ancak bu sefer de devletin ekonomik alandaki
krizleri çözerken
• Diğer toplumsal alanlarda sırasıyla birbirini
tetikleyen krizlere yol açabileceğini düşünür.

Habermas, geç kapitalist toplumda ekonomik,
siyasal ve sosyo-kültürel sistem çıkışlı olarak birbirini
tetikleyebilen dört olası kriz eğilimi belirler.

• Ekonomik krizler,
• Rasyonalite krizleri,
• Meşruiyet krizleri
• İsteklendirme krizleri

Habermas, ekonomik sistemdeki krizler ile
siyasal sistemdeki rasyonalite krizlerini, bu iki (ekonomik
ve siyasal) sistemden oluşan topluma verdiği adla sistem
krizleri olarak değerlendirir.

Meşruiyet ve motivasyon krizlerini ise toplumsalkültürel
sistemle (yani yaşantı-dünyasıyla) ilişkili kimlik
krizleri olarak değerlendirir.

Geç kapitalist toplumu vurabilecek asıl önemli
krizlerin ekonomik değil bir anlamda düşünsel krizler
olduğunu savunur.

Habermas başyapıtı olarak kabul edilen
İletişimsel Eylem Kuramı adlı çalışmasında önceki
çalışmalarında başlama noktası olarak ele aldığı eylem
tipolojisini amaçsal-rasyonel eylem ve iletişimsel eylem
adı altında yeniden formüle eder.

Habermas’ın çalışmasında merkezi bir öneme
sahip olan iletişimsel eylemler yaşantı-dünyası diye
tanımladığı sosyo-kültürel bir toplumsal yaşam alanında
gerçekleşir.

Amaçsal-rasyonel eylemler ise sistem adını
verdiği (ekonomik ve siyasal sistemden oluşan) toplumsal
alanda gerçekleşir

Habermas, iletişimsel eylem kuramında iki eylem
tipolojisini temellendiren yaşantı-dünyası ve sistem
kavramlarıyla toplum kuramında var olan iki farklı bakış
açısını, kendi deyimiyle sosyalbilimsel çözümlemeye içten
ve dıştan bakan iki kavram stratejisini birleştirmeye
çalışır

Habermas’a göre;
• Toplumu oluşturan sistem ile yaşantı-dünyası
geçmiş dönemlerde iç-içe iken
• Toplumsal evrim sürecinde giderek
birbirlerinden farklılaşmış ve bu süreçte güç ve
para temelinde işleyen sistem mekanizmaları
yaşantı-dünyasını kontrol etmeye başlamıştır.

Habermas, araçsal eylem temelinde işleyen
sistem mekanizmalarını modern toplumda gerekli görse de
yaşantı-dünyasına sürekli müdahalelerinin yaşantı-
dünyasının kolonileşmesi sürecine yol açtığını düşünür

Bu durum toplumsal yaşamın örgütlenmesinde
doğa bilimlerini temellendiren araçsal aklın iletişimsel akıl
karşısında zafer kazanarak hâkim hale gelmesi olarak
anlaşılabilir.

Habermas’a göre bunun çözümü ise araçsal aklın
iletişimsel akılla tamamlanmasıdır

Habermas’ın moderniteyi “tamamlanmamış bir
proje” olarak tanımlarken de aslında “iletişimsel
akılsallıkta bulunan potansiyelin noksan olarak hayata
geçmesini’ kastettiği bilinmektedir.

Yaşantı-dünyasının kolonileşmesine karşı çözüm;
Yaşantı-dünyasındaki rasyonalitenin ve rasyonel iletişimin
sistem üzerinde etkili olacak düzeyde güçlendirilmesi ve
bu bağlamda Habermas’ın “yeni politikalar” dediği barış,
çevreci ve benzeri toplumsal hareketlerin kolonileştirmeye
karşı yaşantı-dünyasını etkin kılmaya çalışması ile
mümkün olabilir.

Post-modernizm genel olarak;
• Modernizmin aklı ve bilimi evrensel bir
geçerliliğe ve uygulanabilirliğe sahip olarak
gören
• Bu sayede toplumsal yaşamın iyileştirilebileceği
• İnsanlığın daha mükemmele doğru ilerleyeceğini
varsayan
• Bu ve benzeri varsayımlarına meydan okur.

• Modernizm her zaman bir özeleştiri hareketi
olmuştur.
• Kendinden şüphe etmek doğasının bir parçasıdır.
• Post-modernizm kendinden şüphenin yeni bir
görünüm altında yürütülmesinin biraz daha
fazlasıdır.
• Öz-şüphe en azından 19. yüzyıldan beri modern
toplumun örgütlenme biçimine yönelik olarak
• Sol-Hegelciler ve Sağ-Hegelciler tarafından
temsil edilen iki ayrı koldan yürütülen bir
eleştiriyi içermektedir

Habermas’a göre modernitenin temel sorunu
sistem ile yaşantı-dünyasını temellendiren araçsal
rasyonalite ile iletişimsel rasyonalite arasında, yaşantı-
dünyasının zararına olacak şekilde işleyen ilişkiden
kaynaklanmaktadır.

Habermas için modernite projesinin
tamamlanması esasında sistem ile bugüne kadar özgür
iletişim imkanları kısıtlanan yaşantı-dünyası arasında
rasyonelleşmiş ilişkilerin olduğu tümüyle akılcı bir toplum
projesidir.

Sistemin yaşantı-dünyasını kolonileştirmesini
engellemenin yolu ise Habermas’ın ifadesiyle sistemin
“ilgası” değil, sistemin yaşantı-dünyasına yönelik
sömürgeci müdahalelerine karşı set çekilmesidir.

Habermas çağdaş toplumun sorunlarının sistem
içinde yapılacak ve sistemin daha iyi işlemesini
sağlayacak iyileştirmelerle değil, yaşantı-dünyasının
rasyonelleşmesi ve böylelikle sistemin işleyişi üzerindeki
etkisinin güçlendirilmesi ile mümkün olabileceğini
savunur.

Habermas moderniteyi henüz gerçekleştirilmemiş potansiyellere sahip “tamamlanmamış bir proje” olarak görür ve bu nedenle postmodern bir dünyadan söz etmek için henüz çok erken olduğunu savunur. 

Demokrasiye yönelik olan ilgisinden gelir.

Ona göre kamusallık, 18. yüzyılda Avrupa’da kapitalizmin gelişimi ile birlikte yükselen bir sınıf olarak burjuvazinin kamusal iletişim alanı olarak, yani bir burjuva kamusallığı olarak ortaya çıktı.

Habermas’ın ilk dönem önemli çalışmalarından biri de 1968’de yayımlanan Bilgi ve İnsansal İlgiler (Erkenntnis und Interesse) adlı ünlü çalışmasıdır.

Habermas ise bu çalışmasında olanaklı bilginin koşullarını soruşturur ve bunu “pozitivizmin tuzaklarından kurtulan eleştirel bir bilim felsefesinin görevi...” olarak görür.

Ona göre pozitivizm, kavramsal olarak inşa edilen bir gerçeklikten ziyade dış dünyada verili bir gerçeklik varsayımından hareket etmekte ve de analitik-bilimsel bilginin insanların maddi koşullarını kontrol etmek amacıyla bizzat insan eylemi tarafından üretildiği gerçeğini göz ardı etmektedir. 

İkinci bilgi formunu tarihsel-hermeneutik/yorumbilgisel (iletişimsel) bilgi veya daha kısaca hümanistik bilgi oluşturmaktadır ve bu bilgi türünün temel ilgisi dünyayı anlamaktır.

Üçüncü bilgi formu ise eleştirel bilgi olup bu aynı zamanda Frankfurt Okulu ile Habermas’ın benimsediği bir bilgi sistemidir. Diğer iki bilgi sisteminden farklı olarak eleştirel bilgi, temel olarak ezilenlerin özgürlüğü/kurtuluşu ile ilgilidir ve tahakküm (domination) olarak tanımlanabilecek bir eylem ya da deneyim alanı ile ilişkilidir. 

a. çevremizi tanımaya ve denetlemeye çalışırken ortaya çıkan ve bizi ampirik bilimlere yönelten teknik ilgi,

b. birbirimizi anlayabilmek ve birlikte çalışabilmek için ihtiyaç duyduğumuz ve bizi hermeneutik bilimlere yönelten pratik ilgi

c. anlama ve iletişim kurma esnasında çarpıtmalardan kurtulma ihtiyacımızı yansıtan ve bizi psikanaliz gibi eleştirel bilimlere yönelten kurtarıcı ilgi

Bilgi kuramındaki bilgi formlarına paralel olarak araçsal eylem; rasyonel bir araç-amaç ilişkisi izleyen, empirik-analitik bilgi yönelimli ve somut düzlemde emek ile ilişkilendirilmiş bir eylem tipidir.

İletişimsel eylem ise normlar tarafından yapılandırılan, tarihsel-hermeneutik bilgi yönelimli, somut düzlemde ise toplumsal etkileşim ile ilişkilendirilmiş bir eylem tipidir.

Bir anlamda rasyonel iletişimdir. 

Bu çalışma devletin önemli bir role sahip olduğu “örgütlü” ya da geç kapitalizmde meşruiyet (meşru güç, otorite) sorunuyla ilgilidir.

Habermas’ın çalışmalarında ideal konuşma durumu, “özgür ve şeffaf iletişim için gerekli olan koşullar” anlamı taşımaktadır. 

Ekonomik krizler, rasyonalite krizleri, meşruiyet krizleri ve motivasyon krizleri.

İletişimsel Eylem Kuramı

Yaşantı-dünyası ve Sistem

dışsal-nesnel, normatif-toplumsal ve deneyimsel-öznel dünya gibi farklı gerçeklik düzeyleri veya tezahürleri

Habermas’a göre sistem açısından bakıldığında bu aşamaların her biri yeni ortaya çıkan sistem mekanizmalarıyla ve bunlara karşılık düşen karmaşıklık düzeyiyle karakterize edilir. Bu süreçte sistemin yaşantı-dünyasından koparılması, önceleri az farklılaşmış bir sistemle var olan yaşantı-dünyasının giderek sistemin yanında bir alt sisteme indirgenmesi şeklinde oluşur.

Sistemin yapısal mekanizmalarının güçlenip, özellikle güç ve para temelinde işleyen siyasal ve ekonomik sistemlerin yaşantı-dünyası üzerindeki güç ve denetimi giderek artması ve nihayetinde yaşantı-dünyasını kontrol etmesi yaşantı-dünyasının kolonileşmesi olarak tanımlanır.