Kolonyalizm en geniş ve basit tanımıyla bir grup insanın başka bir grup insan tarafından çeşitli araçlarla kontrol altına alınması ya da baskı altında tutulması olarak tanımlanabilir.

Baskı altına alan insan grubunun (kolonyal güç) baskı altına alınan insan grubunu (koloni) kontrol altında tutmak için birçok farklı aracı kullanmasını ifade edebilmektedir. Bu araçlar kimi zaman ekonomik araçlar, kimi zaman siyasal araçlar, kimi zaman askerî araçlar ve kimi zaman da
sosyal, kültürel ve ideolojik araçlar olarak kendilerini gösterebilmektedir.

Modern sömürgeciliğin gelişiminde özellikle Batı kapitalizminin (merkantilizmin) 15. yüzyılda keşifler sayesinde yeni ticaret yollarıyla küresel bir güç hâline gelmeye başlaması önemli bir rol oynamıştır. Bu süreçte denizaşırı ticaret aracılığıyla başta Afrika olmak üzere üçüncü dünya ülkelerindeki yer altı ve yer üstü zenginlikleri (özellikle altın ve gümüş) Batı’ya transfer edilmeye başlamış, bu kaynak transferine insan (köle) ticareti de dâhil edilmiştir.

Post-kolonyalizm, kolonileştirme uygulamalarının bir sonraki aşaması değil, fakat kolonileştirme uygulamalarının işlediği süreçleri ve bu süreçlerin sonuçlarını, bir diğer deyişle kolonileştirilmiş insan gruplarının kaynaklarının zorla ele geçirilip zenginliklerinin ve birikimlerinin sömürülmesi sürecinde ve neticesinde ortaya çıkmış sosyal ve kültürel olgular ile bu olguların beraberinde getirdiği çok çeşitli sosyal, ekonomik ve siyasal ilişki biçimlerini araştıran ve tartışan bir sosyal bilim kuramıdır.

Post-kolonyal teori daha çok iki araştırma ve tartışma alanı üzerinden ilerlemektedir. Bunlardan birincisi, kolonileştirici güçlerin kolonileştirdikleri (ya da kolonileştirmeyi amaçladıkları) ülke ve insanları nasıl tanımladıkları ve bu tanımlamaların farklı biçimler alan kolonileştirme çaba ve uygulamalarına sağladığı bilgisel ve ahlaki zemine eleştirel bir gözle yaklaşan çalışmalardır. İkincisi ise, Keşifler Çağı’nda ve onu takip eden süreç içerisinde kolonileştirilmiş olan ulusların, bir zamanlar kolonileştirilmiş olmalarının sosyal ve kültürel alanda doğurduğu güncel sonuçlar ve bu sonuçların dile, sanata, siyasete, uluslararası ilişkilere, edebiyata ve ekonomik hayata aksettirdiği eşitsiz ilişki biçimlerini eleştirel bir gözle inceleyen çalışmalar olarak işaret edilebilir. Bu açıdan medya, edebiyat, mimari, sanat, sinema, hukuk, kültür ve benzeri pek çok alanda post-kolonyal çalışmaların
örneklerini görmek mümkündür.

Modern kolonyalizmin başlangıcı olarak 15. yüzyılın sonlarında Christopher Columbus’un doğuyu aramak
amacıyla batıya doğru yelken açmasıyla başlayan ve “Keşifler Çağı” olarak da nitelendirilen sürece işaret edilir.

Özellikle “karavel” adı verilen büyük kargo gemilerinin geliştirilmesini olanaklı kılan teknoloji ve daha sonra karavel gemilerinin teknolojisine dayalı olarak geliştirilen daha büyük “kalyon” gemileri taşıyabildikleri büyük yük kapasitesi ve hızlı olmaları dolayısıyla denizcilerin uzun süre denizde kalabilmesine olanak sağlamış, bu da denizaşırı keşifleri mümkün kılmıştır.

“Usturlap” ile denizcilerin güneş açısını ölçerek enlem derecelerini hesaplayabilmeleri uzun yolculuklar sırasında bulundukları konum noktasını belirleyebilmelerini kolaylaştırmıştır.

Bir başka teknolojik gelişme ise, bulunulan enlem derecesini belirlemeye yarayan “kros staf ” adı verilen aletin keşfidir.

Kutup yıldızının konumunu ve uzaklığını belirlemeyi sağlayan “kuadrant” isimli alet ile denizciler konum bilgilerini daha hızlı ve kolay tayin edebilmişlerdir.

Yoksul ve bir zamanların kolonisi olan ulusların, zengin ve bir zamanların kolonyal gücü olan uluslarla yine kolonyal ilişkilere benzer ekonomik ilişkilerini devam ettirmek zorunda kalmaları bağımlılık teorisyenlerince yeni-kolonyalizm olaraki fade edilmektedir.

İçsel kolonyalizm diye nitelendirilen kolonyalizm türü ile daha çok hâlihazırda kolonileştirici bir gücün hâkim olduğu bölge içindeki gruplar arasındaki eşitsiz bir güç dağılımına bağlı olarak güçlü olanların güçsüz olan grupları sömürmesi ifade edilmektedir.

Vekâlet kolonyalizmi, hâkim kolonyal güç tarafından desteklenen bir grubun başka bir grubun bölgesinde kurduğu yerleşimi ve bu yerleşim vasıtasıyla gerçekleştirdiği sömürü ifade edilmektedir.

Yerleşimci kolonyalizm, kolonyal gücün kolonileştirdiği topraklarda siyasal, ekonomik ve dinî birçok sebebe dayalı olarak yeni yerleşim yerleri kurması ve bu vasıtayla kolonileştirilen nüfusu kendi alanlarında azınlık durumuna dönüştürmeyi ifade etmektedir.

Kolonyalizmde sömürü ilişkilerinin sürdürülmesinde sömürgeci ulusların, sömürülen ulusların bölgelerinde idari ve askerî yerleşim yapıları kurmaları zorunlu iken, emperyalizmde sömürü ilişkilerini sürdürmek için sömürgeci ulusların sömürülen ulusların bölgelerinde idari ve askerî yerleşim yapıları kurmaları zorunlu değildir. Böylelikle kolonyalizm doğrudan bir politik kontrol şeklini alırken emperyalizm doğrudan bir politik kontrol şeklini almak zorunda değildir.

Akademik literatürde 1970’lerden bu yana önem kazanan ve Türkçeye sömürgecilik sonrası olarak da çevrilen post-kolonyalizm, genel olarak sömürgeciliği ve sonuçlarını sosyal, kültürel, ekonomik, siyasal, sanatsal ve edebiyat metinleri üzerinden eleştirel olarak inceleyen disiplinlerarası bir araştırma
yöntemi/yaklaşımı olarak tanımlanmaktadır.

Post-kolonyal teorinin önemli temsilcileri arasında Edward Said, Homi Bhabha ve Gayatri Spivak yer alır.

Postkolonyal teori, Batı ile Doğu toplumları arasındaki sömürü ilişkilerini eleştirel olarak ele almakta, kültür emperyalizmi (popüler kültür çalışmaları) üzerinde önemle durmakta ve çok kültürlülük, üçüncü dünyacılık ve siyah feminizm gibi alanlardaki çalışmalarla sömürge karşıtı bilincin nasıl oluşacağı konusu üzerinde yoğunlaşmaktadır.

Postkolonyalizm sosyolojinin nesnellik fikrini eleştirerek onun baskıcı bir toplumsal düzeni desteklemeye
yönelik ideolojik kabullere dayandığını ve tarihsel olarak emperyalizmle suç ortaklığı yaptığını savunur.

Oryantalizmin en güçlü temsilcisi Edward Said'dir.

Oksidentalizmin en önemli temsilcisi Hasan Hanefi'dir.