Vekâyinâmeler, tarihçiler tarafından kaleme alınan ve tarihî hadiseleri anlatan eserlerdir. Söz konusu eserler, verdikleri ayrıntılı bilgilerle, Ortaçağ ile ilgili siyasî, sosyal, dinî ve kültürel tarih araştırmaları için en önemli kaynak türleri arasında yer alırlar.

Hz. Peygamber’in hayatı (sîre)ve gazalarına (megâzî) dair bilgilerin toplanması ve kaydedilmesi faaliyetleri İslâm tarih yazıcılığının başlangıcını oluşturmaktadır.

Abân b. ‘Osmân, Urve b. ez-Zubeyr, Muhammed b. Muslim b. İbn Şihâb ez-Zuhrîve Vahb b. Munebbih gibi ilk megâzî müellifleridir.

Zeyl bir esere, o eserin müellifi ya da başka bir yazar tarafından sonradan yapılan ilâvedir. Söz konusu ilâve, kimi zaman sona eklenen küçük bir bölüm, kimi zaman ise o eseri tamamlayıcı nitelikte tamamen müstakil başka bir eser şeklinde olabilmektedir.

Coğrafî eserler, özellikle değerli madenler, ticaret, el sanatları, ziraat, nüfus, etnik, dinî ve mezhebî yapı gibi diğer kaynak türlerinin genellikle suskun kaldığı konularda, araştırmacılara son derece değerli bilgiler sunabilmektedir.

İslâm dünyasında X. yüzyıldan itibaren bu türe giren pek çok eser kaleme alındığı görülmektedir. Söz konusu önde gelen eserleri arasında İbn Hurdâdbih’in el-Mesâlik ve’l-memâlik, Ya’kûbî’nin Kitâbu’l-buldân,İbn Rusteh’in el-Alâku’n-nefî-se,İbn Fakîh’in Muhtasaru kitâbi’l-buldân,İbrâhîm b. Muhammed el-İstahrî’ninMesâliku’l-memâlik,Muhammed b. Ahmed el-Makdisî’nin Ahsenu’t-tekâsim fîma’rifeti’l-ekâlim,İbn Havkal’ın Kitâbu sûreti’l-’arz,bilinmeyen bir müellife aitHudûdu’l-’âlem,İbnu’l-Belhî’nin Fârs-nâme,el-İdrisî’nin Nuzhetu’l-mufltâk fî ihti-râki’l-âfâk,İbn Sa’îd el-Magribî’nin Kitâbu basti’l-’arz fî’t-tûl ve’l-’arz,Zekeriyâ el-Kazvînî’nin Asâru’l-bilâd,Hamdullâh Mustevfî’nin Nuzhetu’l-kulûb,Ebu’l-Fidâ’nınTakvîmu’l-buldânve İbn Fazlullâh el-Omerî’nin Mesâliku’l-ebsâr fî memâliki’l-em-sârisimli eserlerini saymak mümkündür.

Seyyahların seyahat ettikleri yerlerle ilgili gözlemlerini ihtiva eden seyahatnâmeler Ortaçağ tarihi araştırmaları için son derece de-¤erli bilgiler ihtiva etmektedir.

Başlıca seyahatnâme müellifleri arasında İbn Fadlân, Nâsir-i Husrev, Ebû Hâmid Muhammed el-Gırnâtî, Takiyyu’d-dîn Ebu’l-Hasan‘Alî el-Herevî, İbn Cubeyr ve İbn Battûta gibi seyyahları saymak mümkündür.

Ortaçağ müellifleri tarafından siyaset, ahlâk, edebiyat, dinî ilimler ve tasavvuf ile ilgili kaleme alınan bazı eserler, özellikle devlet teşkilatı, sosyal, ekonomik, dinî, edebî ve kültürel hayat ile ilgili önemli bilgiler ihtiva etmektedir. Söz konusu kaynak türleri arasında siyaset ve ahlâk ile ilgili eserler, bilhassa devlet teşkilâtı, hâkimiyet anlayışı ve siyasal düşünce tarihi ile ilgili dikkate değer bilgiler ihtiva etmektedir.

Nizâmü’l Mülk lakabıyla tanınan Hasan b. ‘Alî b. İshak et-Tûsî (öl. 1092) tarafından kaleme alınan Siyâsetnâme(ya da Siyeru’l-mulk) bu türün en önemli eserlerinden biridir: Nizâmu’l-Mulk, Siyeru’l-mulk yâ Siyâsetnâme, I, (Neşreden:M. A. Köymen), Ankara 1976. Eser aynı yazar tarafından Türkçe’ye Siyâsetnâme adı ile tercüme edilmiştir.

Ortaçağ İslâm devletlerinde siyaset, idare ve ahlâk geleneklerini en iyi aksettiren eserler arasında; Ebû Nasr Fârâbî’nin es-Siyâsetu’l-medeniyye ve el-Medînetu’l-fâzila, Mâverdî’nin Ahkâmu’s-sultâniyye,Keykâvûs b.İskender’in Kâbûs-nâme,Yûsuf Hâc Hâcib’in Kutadgu Bilig,Gazzâlî’nin Nasiha-tu’l-mulûk,Muhammed b. Turtuşî’nin Sirâcu’l-mulûk,Alî b. Ebû Hafs el-Isfahânî’nin Tuhfetu’l-mulûk,Nâsiru’d-dîn-i Tûsî’nin Ahlâk-i Nâsir’sini saymak mümkündür.

Ortaçağ devletlerinde vezirlik makamında bulunan kimselerin biyografilerini ihtiva eden pek çok eser gerek siyasî ve idarî tarih, gerekse devlet teşkilâtıyla ilgili araştırmalara önemli ölçüde katkıda bulunabilmektedir. Bu türün başlıca örnekleri arasında Necmu’d-dîn-i Kummî’nin Târîhu’l-vuzerâ’, Nâsiru’d-dîn Munşî-yiKirmânî’nin Nesâ’imu’l-eshâr,Seyfu’d-dîn el-’Ukaylî’nin Âsâru’l-vuzerâ’ ve Hânde-mîr’in Dustûru’l-vuzerâ’ isimli eserlerini saymak mümkündür.

Sosyal hayatla ilgili son derece değerli bilgilere, dinî ve tasavvufî nitelikli eserler ve menâkıbnâmeler içerisinde rastlamak mümkündür.

Toprak, vergiler ve harac ile ilgili sorunlar daha İslâmiyet’in ikinci asrından itibaren bu alanda bazı eserlerin kaleme alınmasına vesile olmuştur. Ebû Yûsuf (öl.798) tarafından kaleme alınan Kitâbu’l-harâc ve Ebû Ubeyd el-Kâsim b. Selâm (öl.839) tarafından kaleme alınan Kitâbu’l-emvâl bu tür kitaplara en iyi örnektir.

Ortaçağ’da kaleme alınan ansiklopedik nitelikli bazı eserler de, yer yer sosyal, ekonomik, dinî ve kültürel tarihle ilgili konularda Ortaçağ tarihi araştırmacılarına önemli bilgiler sunabilmektedir. Bu konuda da pek çok örnek arasında burada, Muhammed b. Ahmed-i Hârezmî tarafından kaleme alınan Mefâtihu’l-’ulûm’u, bilinmeyen bir müellif tarafından kaleme alınan Bahru’l-fevâ’id’i, Muhammed b.Mahmûd-i Hemedânî tarafından kaleme alınan ‘Acâ’ib-nâme’yi, Muhammed b. Eyyûb el-Hâsib tarafından kaleme alınan Tuhfetu’l-garâ’ib’i, Ebû Bekr Mutahhar b.Muhammed Cemâlî-yi Yezdî tarafından kaleme alınan Ferruh-nâme’yi, fiehmerdânb. Ebi’l-Hayr tarafından kaleme alınan Nuzhet-nâme-yi ‘Alâ’î’yi, Fahru’d-dîn-i Râzî tarafından kaleme alınan Câmi’u’l-’ulûm’u ve Şemsu’d-dîn Muhammed b. Mah-mûd-i Âmulî tarafından kaleme alınan Nefâ’isu’l-funûn’u zikretmek mümkündür.

Bu türün pek çok örneği arasında Ebu’l-Hasan ‘Alî b. Osmân Cullâbî-yi Hucvirî’nin Keşfu’l-mahcûb, Ferîdu’d-dîn ‘Attâr’ın Tezkiretu’l-evliyâ, Mahmûd b. Osmân’ın Fir-devsu’l-murşidiyye fî esrâri’s-samediyye, Muhammed b. Munevver-i Meyhenî’ninEsrâru’t-tevhîd, Eflâkî’nin Menâkıbu’l-’ârifîn ve Mollâ ‘Abdu’r-Rahmân-i Câmî’nin Nefahâtu’l-uns isimli eserlerini saymak mümkündür.

Şairlerin biyografilerini ve şiirlerinden örnekleri ihtiva eden tezkireler, dîvânlar ve edebî nitelikli eserler, Ortaçağ tarihi araştırmaları için büyük bir öneme sahiptir. Bu tür eserler, özellikle sosyal, ekonomik ve kültürel hayat ile ilgili bilgilerin zenginleşmesine yardım ederler.

Dîvânlarda yer alan şiirler, edebî değerlerinin yanında, kıtlık, salgın hastalıklar ve doğal felâketler gibi diğer kaynak türlerinde çok az işlenen konulara ışık tutmaları açısından önemlidir.

Nizâmî-yi ‘Arûzî tarafından kaleme alınan Çehâr makâle, Muhammed Avfî tarafından kaleme alınan Lubâbu’l-elbâb ve Devletşâh-i Semerkandî tarafından kaleme alınan Tezkiretu’ş-şu’ârâ’ gibi tezkireler, sadece şair biyografilerini ihtiva etmeleri açısından değil, aynı zamanda devrin kültür geleneklerini ortaya koymaları açısından da oldukça önemlidir. Ayrıca, Muhammed Avfî’nin edebî ve tarihî hikâyeleri hâvî Câmi’u’l-hikâyât ve levâmiu’r-rivâyât isimli eseri de devrin kültürel panoraması açısından değerli bir kaynaktır.

Edebî nitelikli eserlerde, diğer kaynak türlerinin çoğunlukla suskun kaldığı sosyal ve kültürel hayat ile kaynaklarda hemen hemen hiç bilgi verilmeyen sıradan halkın gündelik yaşamı hakkında dikkate değer bilgiler bulmak mümkündür.