Yunanca “geo-yer ile graphien-yazmak” yerin yazımı/tasviri anlamına gelen ve köklü bir bilim olan coğrafya, uzun süre kelime anlamına uygun bir bilim olarak kabul edilmiştir. Bugün farklı tanımları yapılsa da, kısaca “doğal ortam ile insanlar arasındaki etkileşimi inceleyen bilim dalı” şeklinde tarif edilmektedir.

Farklı tanımlamaları yapılmakla birlikte tarihi coğrafya ise, “modern coğrafya ilke ve yöntemleri ile geçmişte bir mekanın araştırılması anlamına gelmektedir”. Çağdaş coğrafyadan farkı sadece “geçmişi araştırması”  olan tarihi coğrafya, ne yazık ki ülkemizde bir taraftan genellikle “coğrafya tarihi” ile karıştırılmış, diğer taraftan da konu üzerinde yeterli araştırma yapılmadığından şimdiye kadar doğru anlaşılamamıştır

Günümüzde sistematik açıdan fiziki coğrafya, beşeri (ve ekonomik) coğrafya ile bölgesel coğrafya olarak üç ana dala ayrılan coğrafya, kronolojik açıdan da geçmişbugün ve geleceği araştıran dalları ile de yine üç ana başlık altında ele alınmaktadır. Günümüzü araştıran coğrafya çağdaş/modern coğrafya, geleceği araştıran planlama coğrafyası/coğrafi planlama adını alırken, geçmişi ele alanı da paleocoğrafya ile tarihi coğrafya olarak tasnif edilmektedir

Çağdaş coğrafya günümüzde bir mekanı araştırıp, bugünkü sorunlarına çözümler üretmeye çalışırken, tarihi coğrafya da aynı amaçla bahsedilen mekanın geçmişini ele almaktadır. Dolayısıyla, tıpkı tarih disiplini gibi kökeni geçmişe uzanan sorunların incelenip günümüz için çözümler üretilmesinde önemli görevler üstlenmektedir. Başka kelimelerle, ülkemiz coğrafyasının bugününü iyi
anlayabilmek için Türkiye’nin geçmişini çok iyi bilmek gerekmektedir.

Eskiçağ’dan itibaren adına uygun bir şekilde, uzun süre yerin tasviri olarak kabul edilen coğrafya, bugünkü anlamını nispeten yakın bir dönemde, diğer birçok bilim gibi, yeni dallara ayrılıp modernleştiği XVIII. yüzyılda kazanmıştır. Başlangıçta biri matematiki diğeri bölgesel olmak üzere iki koldan gelişen coğrafya, batıda özellikle coğrafi keşiflerin artması sonucunda, Dünya’nın her tarafının tanınması ve diğer bilim dallarındaki gelişmelere paralel bir şekilde çeşitlenerek dallara ayrılmıştır. Bu süreç sonunda coğrafya, aşağıda genişçe üzerinde durulacağı gibi “doğal ortam ile insanlar arasındaki karşılıklı etkileşimi araştırarak sonuçlarını sentez olarak veren bir bilim” anlamı kazanmıştır

Ülkemiz coğrafyacıların büyük oranda Dünya’yı takip etmemesinden kaynaklanan teorik temelde ve metodik anlamda eksiklik ve yanlışlarının varlığı da belirtilmelidir. Türk coğrafyasının sağlam teorik temelleri olduğunu söylemek oldukça güçtür. Ülkemizde hazırlanan birçok coğrafya çalışması bölgesel nitelikte olup tasvire dayalıdır. Dolayısıyla Türk akademik coğrafyasının önemli epistemolojik, ontolojik ve metodolojik sorunları vardır

Türkiye’de mevcut coğrafya, ihtiyaçlara cevap verecek nitelikte değildir ve coğrafyacıların kendi disiplinleri ile ilgili tatminsizliklerinin olduğu belirtilmelidir. Bu tür sorunların ortaya çıkmasında, mevcut coğrafyanın yapısı ve yapılış şeklindeki bir kısım sorunların etkisi oldukça büyüktür. Ayrıca, coğrafyacıların yaşadıkları kurumsal temsilsizlik ve coğrafya bilgi üretiminin toplumun ihtiyaç ve taleplerini karşılamıyor olmasının da büyük bir etkisi vardır

Fransız meslektaşımız Emmanuel de Martonne, coğrafyayı şu şekilde tanımlamıştır: “Coğrafya, fiziki, biyolojik, sosyal hadiselerin sath-ı arzın nerelerinde vukua geldiğini, bu hadiselerin sebeplerini ve karşılıklı münasebetlerini araştıran bir ilimdir”. O, tanımladığı coğrafyanın başlıca üç prensibi olduğunu ifade etmiştir ki bunlar: “teşmil/dağılış”, “koordinasyon/kıyaslama” ve “illiyet/ nedensellik”tir. Adı geçen tanım ve prensipler az çok değişiklikler ve biraz farklı görüşlerle de olsa günümüzde hala geçerliğini korumaktadır

Coğrafya “nerede” sorusu ile başlamaktadır. Elbette bunun arkasından coğrafya için yine en az onun kadar önemli olan “neden orada” sorusu gelmektedir. Yani, coğrafya biliminde başlıca temel problem, iki soru ile temsil edilmektedir. Bunlardan ilki “nerede?”, ikincisi de “neden orada?” sorularıdır (Tümertekin-Özgüç, 2002: 3). Nerede sorusu olayların, problemlerin ve şeylerin dağılışını belirlemektedir ve cevabı nispeten daha kolaydır. Oysa neden orada sorusunun cevabını bulmak o kadar kolay değildir. Çünkü cevaplanması için geri plandakiler de dahil birçok bileşenin bilinmesi ve çözümlenmesi gerekmektedir

Coğrafyanın yukarıda yapılan hemen bütün tanımlarında da görüldüğü üzere, coğrafya için esas olan ‘ortam ile insan arasındaki etkileşim’dir. Yoksa coğrafya, biyoloji, zooloji, ekoloji, jeoloji vb. gibi salt mekan ile veya antropoloji, sosyoloji, ekonomi gibi dallarda olduğu gibi sadece insanla ya da insan faaliyetleriyle de ilgilenmez. Coğrafyayı diğer bilimlerden farklı kılan, asıl ayırıcı husus ‘ortam insan arasındaki karşılıklı etkileşim’i incelemesidir.

Sözlük ve ansiklopedilerde coğrafya için yapılan tanımlardan bazıları şunlardır: TDK. Türkçe Sözlük’te tanım: “1-Yeryüzünü fiziki, ekonomik, beşeri, siyasi yönlerden inceleyen bilim. 2-Bir yeryüzü parçasını, bir bölgeyi, bir ülkeyi belirleyen, niteleyen fiziki, ekonomik, beşeri, siyasi gerçekliklerin tümü” şekillerinde yapılmaktadır.

Coğrafya bilimi için sarf edilen bu sözler, aslında mekan üzerindeki geçmişi araştıran tarih ve tarihi coğrafya için de önemlidir. Çünkü bir bakıma tarih, insanların ve toplumların sevdikleri ve vatan kabul ettikleri mekanlar üzerinde cereyan eden olayları incelemektir. Kaldı ki yeni nesillere vatan sevgisi ve milliyetçilik duyguları aşılamanın en iyi yollarından biri de dil ile tarih dersi vermek, tarih bilimi okutmak olduğuna göre, konu daha da önem kazanmaktadır. Ama ülkemizde bu amaçla verilmeye çalışılan vatan sevgisi, bize göre yalın ve eksik kalmaktadır. Çünkü nasıl ki bir insanı sevdirmenin yolu önce onu fiziki açıdan tarif edip öğretmekten geçiyorsa, vatan sevgisi kazandırmanın yolu da aynıdır ve vatan kabul edilen toprakların tanıtılmasından geçer. Ama nasıl ki fiziki tariften öteye gidilerek, sevdirilmek istenen kişi ile bizzat tanıştırıp görüştürülmek imkanı verilerek o kişinin daha fazla sevdirilmesi sağlanabilirse, konumuz açısından vatan, mekanı coğrafya bilimi vasıtasıyla tanıtılıp sevdirilebilir ki bunun da yolu önce fiziki mekanı tarif etmek ve arkasından araziye çıkmaktan geçer.

Diğer bütün bilim dallarında olduğu gibi, coğrafya da bir bütün halinde araştırılamaz ve öğretilemez. Çünkü bilimsel ve teknolojik bilgi birikiminin ve üretiminin baş döndürücü bir hıza ulaştığı son
yıllarda, artık bütün bilimler ‘araştırmalarda kolaylık sağlamak ve uzmanlaşmak’ amacıyla zorunlu olarak çeşitli dallara ayrılmaktadır. Ayrıca, her türlü öğretim kademesinde bilimi dallara ayırmanın sağladığı kolaylıkları tartışmaya bile gerek yoktur. İşte bu sebeplerden dolayı coğrafya bilimi de kendi içerisinde bakış açılarına göre çeşitli şekillerde dallara ayrılmaktadır.

J.S.Fisher’in çalışmasında iki ayrı yerde iki farklı şekilde verilen bölümlemesidir. Aşağıda verilen tasniften ilki: “1- Fiziki ve Beşeri coğrafya; 2- Sistematik ve Bölgesel coğrafya” şeklindedir.

Paleocoğrafya, tarihi coğrafya, çağdaş coğrafya veya planlama coğrafyası alanında çalışılırken fiziki, beşeri ve bölgesel coğrafya açısından yaklaşarak istenilen her konu araştırılabilir. Bu çalışmalarda çağdaş coğrafyadan farklı olan, sadece ve sadece araştırılan “zaman/ dönem”dir.

Yukarıda belirtilen zaman çizgisi içerisinde tarihi coğrafyanın yerine biraz daha yakından bakılırsa, ilgili şeklin ortaya çıktığı görülebilir. Dikkat edilirse, üçgenler prizması şeklindeki blokun bir ucu bugünü ve çağdaş coğrafyayı oluştururken, referans alınan bir tarihten önceki dönem geçmişi ve tarihi coğrafyayı meydana getirmektedir. Dolayısıyla günümüzde çağdaş coğrafyada hangi konu nasıl ele alınıp araştırılabiliyorsa, tarihi kaynak ve yöntemlerden aldığı yardım ile çağdaş coğrafya ilke ve yöntemleri çerçevesinde geçmişte te aynı konular ele alınıp araştırılabilir ve böylece ortaya çıkan ürün “tarihi coğrafya” olur.

Tarihi coğrafyanın coğrafya içindeki yeri ve önemi Mitchell tarafından etraflıca izah edilmiştir. O’na göre eğer her tarihi coğrafyacı, coğrafyanın diğer kısımlarında bilgili/hünerli olmalıysa, her coğrafyacı da bir ölçüde tarihi coğrafyacı olmalıdır. Tarihi coğrafya, coğrafi çalışmaların dekoratif formu değildir. Fiziki ve biyolojik coğrafya, çağdaş dünya dışındaki, yani geçmişteki sosyal, politik ve ekonomik coğrafya üzerine kuruludur. Tarihi periyodun coğrafi paternlerini oluşturmak için yapılan çalışmalarının “varoluş nedeni/raison d’etre”, sadece birincil olarak yer şekillerinin pasif özelliklerinin durumu, geçmişteki coğrafi özellikleri değil, geçmişte başlayıp devam eden değişikliklerin ve değişim sürecinin de incelenmesidir. 

Dünya’da tarihi coğrafyanın bu isimle, ilk defa ortaya çıkışı XVIII. yüzyıl başlarında İngiltere’de Edward Wells’in kitaplarında, “historical geography” adını kullanmasıyla gerçekleşmiştir. Başka bir ifadeyle, Wells tarafından XVIII. yüzyıl başlarında verilen isimle, “historical geography” şeklinde İngilizce literatüre giren “tarihi coğrafya”, kısa sürede diğer dillere de geçerek yaygın bir kabul görmüştür

Ülkemizde literatüre biraz gecikmeli de olsa, XIX. yüzyıl ortalarından sonra giren bu isim, bir süre o dönemin imlasıyla “coğrafya-yı tarihi” şeklinde kullanılmış, zamanla dildeki değişmelere bağlı bir şekilde “tarihi coğrafya (bazen tarihsel coğrafya)” adıyla kabul görerek yaygınlaşmıştır.

Dünya’da coğrafya sahasında saygın bir yeri bulunan ve hatta Dünya coğrafyasına yön veren Association of American Geographers (AAG)’in web sayfasında tarihi coğrafya şu şekilde tanımlanmıştır: “Tarihi coğrafyacılar, geçmiş zamanların coğrafyasını yeniden inşa etmekle ilgilenirler. Bunu yaparken, günümüz coğrafyasını anlamak için tarihçilere ve arşivcilere katkıda bulunarak onların yöntem ve tekniklerine çok yakın çalışırlar”.