Tehlikeli Maddeler ve Tehlikeli Atık Zorunlu Mali Sorumluluk Sigortası 09.05.2010 ve 27576 No’lu Resmi Gazete’de yayımlanan “Tehlikeli Maddeler İçin Yaptırılacak Zorunlu Sorumluluk Sigortalarına İlişkin Tarife ve Talimat” ta verilen esaslara göre yaptırılır.

Tehlikeli Maddelerin Karayoluyla Taşınması Hakkında Yönetmelik’e (24.10.2013 tarih ve 28801 sayılı) ve ADR’ye göre tehlikeli maddelerin karayoluyla taşımacılığı alanında faaliyet gösteren; dolduran, ambalajlayan, yükleyen, gönderen, alıcı, boşaltan ve tank- konteyner/taşınabilir tank işletmecileri, bu faaliyet alanlarından biri veya birden fazlası için Tehlikeli Madde Faaliyet Belgesi almak zorundadır.

Bu belgeye ilişkin detaylı bilgiler, Bakanlık tarafından Tehlikeli Madde Faaliyet Belgesi Düzenlenmesine İlişkin Usul ve Esaslar Hakkında Yönerge (03.08.2017 tarih ve 63089 sayılı) ile tanımlanmıştır. Buna göre, Karayolu Taşıma Yönetmeliğine göre taşımacılık yetki belgesine sahip olup, Tehlikeli Maddelerin Karayoluyla Taşınması Hakkında Yönetmelik kapsamında sadece taşımacılık faaliyetinde bulunan taşımacılık işletmeleri ile Tehlikeli Maddelerin Deniz Yoluyla Taşınması Hakkında Yönetmeliğin 9. maddesi kapsamında Tehlikeli Madde Uygunluk Belgesi sahibi kıyı tesislerini kapsamaz.

Müdürlüğün uygun görmesi halinde 5 yıl süreyle Tehlikeli Madde Faaliyet Belgesi düzenlenir.

Tehlikeli maddelerin taşınmasında kullanılan taşıtlar: EX/II, EX/III, FL, OX, AT ve MEMU'dur.

Tehlikeli maddelerin taşınmasında kullanılan taşıtlar için Ulaştırma ve Altyapı Bakanlığı veya Bakanlığın yetkilendirdiği kurum/kuruluş (Türk Standartları Enstitüsü) tarafından verilen Taşıt Uygunluk Belgesi’nin alınması zorunludur.

Belgenin boyutları A4 olmalı ve Şekil 5.2’de verilen formata benzer olmalıdır. Belgenin hem arka hem de ön yüzü kullanılmalı ve beyaz renkte olmalıdır. Belge, düzenleyen ülkenin resmi dilinde olmalı ve bu dil İngilizce, Fransızca veya Almanca değilse en azından açıklamalar İngilizce, Fransızca veya Almanca olarak yazılmalıdır.

Belge temel olarak araç ile ilgili bilgileri (araç sahibi bilgileri, araç kodu, fren özellikleri vb.), tank/tanker bilgilerini (üretici bilgileri, üretim yılı vb.), tehlikeli maddelerle ilgili bilgileri (tehlikeli madde sınıfları, maddelerin birbiriyle uyumu vb.) içermeli ve düzenleyen tarafından tarih verilerek kaşelenip imzalanmalıdır.

Son geçerlilik tarihi, düzenleme tarihinden itibaren bir yıldır.

Patlayıcı maddeler EX-II ve EX-III tipi araçlarla taşınabilirken; parlama derecesi 60°C ve altı olan yanıcı maddeler, FL tipi araçlarda; oksijen peroksitler OX tipi taşıma araçlarında taşınırken; bunların dışında kalan maddeler AT tipi araçlarda taşınabilmektedir.

Taşıma evrakında, UN harflerinin önde yer aldığı BM numarası, ADR Bölüm 3.1.2’de belirtilen uygun sevkiyat adı, Bölüm 3.2’de verilen sınıflandırma kodu, maddenin ambalaj grubu ve tünel kısıtlama kodu sırayla verilmelidir. Taşıma işleminin, tehlikeli maddelerin taşınmasında geçerli olan kısıtlamalara tabi bir tünelden geçmeyeceği en başından biliniyorsa tünel kısıtlama kodunun eklenmesine gerek yoktur. Ambalajların sayıları ve kodları da belirtilerek tehlikeli maddelerin miktarları verilir. Farklı BM numarası taşıyan tehlikeli maddelerin her bir kaleminin toplam miktarı, tam sevkiyat adı veya ambalaj grubu (hacim olarak veya brüt kütle olarak veya uygunsa net kütle olarak) belirtilmelidir. Gönderenin adı ve adresi ve alıcının (alıcıların) adı ve adresi de evrak üzerinde mutlaka bulunmalıdır. Taşıma evrağındaki tüm bilgiler okunaklı olmalıdır. Tehlikeli madde olarak atıklar taşınıyorsa BM kodunun önüne mutlaka ATIK (WASTE) kelimesi eklenmelidir. Temizlenmemiş boş araçlar için ise duruma göre “BOŞ, TEMİZLENMEMİŞ”, “BOŞ KAP” vb. ibareleri yazılmalıdır.

CMR Belgesi, karayolunda yapılan tehlikeli madde taşıma işlemlerinde uluslararası CMR (Convention Merchandise Routier) Anlaşması gereğince düzenlenen bir taşıma belgesidir. Bu belge, birisi göndericide, birisi alıcıda ve diğeri de taşıyıcıda olmak üzere üç nüsha hâlinde düzenlenir. Bu belgenin kullanılabilmesi için gönderen ve alıcının iki ayrı devletin sınırları içinde bulunması ve bu iki devletten en az birisinin CMR’ye taraf olması gerekir.

CMR Belgesi, gönderen ve alıcı arasındaki sorumlulukları düzenleyen bir belgedir. Bu belge, tehlikeli maddelerin taşıyıcı tarafından teslim alındığını, alıcıya teslim sırasında maddelerin ve ambalajların iyi durumda olduğunu, taşıma belgesi ile teslimat sırasındaki bilgilerin (ambalaj sayısı, marka vb.) tutarlı olduğunu gösteren en önemli belgedir. Dolayısıyla teslimat tamamlandıktan sonra belgenin bir nüshasının göndericiye iletilmesi gerekir.

CMR Taşıma Belgesi için özel bir format yoktur ancak genellikle çeşitli kaynaklardan alınan ve satışa ilişkin bağlantılı bir not kullanılmaktadır. CMR Sözleşmesi, notun kim tarafından düzenleneceğini net olarak belirtmemekte; uygulamada genellikle kara nakliyecisi tarafından düzenlenmektedir. Ancak bilgilerin çoğu ihracatçı ile ilgili olup bu bilgilerin doğruluğundan söz konusu ihracatçı sorumludur. Nakliyecinin bilgileri girmediği durumlarda nakliyeci, gösterilen bilgilerin doğruluğundan sorumlu olacak gönderici adına kendi acentesi olarak yapar.

Tehlikeli madde taşımacılığı sürücü eğitim sertifikasıdır.

SRC5 belgesinin geçerlilik süresi 5 yıl olup, 07.03.2018 tarihli SRC-5 Belgesi Yenileme Eğitimleri Hakkındaki Genelge ile yenileme işlemleri için süre dolmadan 1 yıl önce süre uzatım başvurusunun yapılması gereklidir.

Tehlikeli madde taşıma sırasında oluşabilecek herhangi bir kaza/acil durum sırasında yapılacakları tanımlamak üzere yazılı talimatlar hazırlanmalıdır. Bu talimatlar, özellikle sürücünün anlayabileceği nitelikte olmalı ve taşıma sırasında araçta bulundurulmalıdır. Mümkünse taşıma işleminden önce sürücüye talimatlar açıklanmalı ve sürücünün talimatı sağlıklı bir şekilde uygulayabileceğinden emin olunmalıdır. Talimatlar hem iş sağlığı ve güvenliğini hem de çevre sağlığını güvenceye alacak şekilde hazırlanmalıdır.

Çok modlu taşıma işlemleri, tehlikeli maddelerin taşınmasında karayolu, deniz yolu, hava yolu veya demir yolu ulaşımlarından en az ikisinin kullanıldığı entegre sistemlerdir.

Tehlikeli Maddelerin Karayoluyla Taşınması Hakkında Yönetmelik’e göre, birden fazla modla taşınan tehlikeli yükler için ADR Bölüm 5.4.5’teki Çok Modlu Tehlikeli Mal Taşıma Formu’nun kullanılması zorunludur. Bu form, tehlikeli maddelerin birden fazla modda taşınmasına ilişkin kombine bir tehlikeli mal beyanı ve konteyner ambalaj sertifikası olarak kullanılabilecek niteliktedir.

Tehlikeli maddelerin taşınabileceği güzergâhları gösteren bir belgedir. Taşımacı tarafından hazırlanarak sürücüye verilmekte, sürücü güzergâh tespit belgesinde gösterilen güzergâhların dışarısına çıkamamaktadır. Araç otoyolların dışında kalan yollarda gidecekse güzergâh tespit belgesinin bulundurulması gerekmektedir. Güzergâh tespit belgesi üzerinde; taşınan tehlikeli maddenin sınıfı, UN numarası, tehlikelilik özellikleri gibi bilgilerin yanı sıra alıcı, gönderen ve taşımacıya ilişkin bilgiler yer almaktadır. Belge üzerinde katedilecek karayoluna ait bilgiler, yol numarası, mesafesi vb. bilgiler de bulunmaktadır (Görçün ve Erdal, 2010). Uluslararası yapılan taşıma işlemlerinde güzergâh üzerindeki ülkelerin yetkili mercilerinden izin alınmalı ve güzergah hakkında bilgi verilmelidir.

Tehlikeli Madde Güvenlik Danışmanlığı Hakkında Tebliğ (22.05.2014 tarih ve 29007 sayılı; Tebliğ No: TMKTDGM-01) ve Tehlikeli Madde Güvenlik Danışmanlığı Hakkında Tebliğ (Tebliğ No: TMKTDGM-01)’de Değişiklik Yapılmasına Dair Tebliğ (19 Nisan 2017 tarih ve 30043 sayılı) hükümlerine göre, bir takvim yılı içerisinde net elli ton ve üstü miktarlarda işlem yapan, gönderen, ambalajlayan, yükleyen, dolduran ve boşaltan olarak faaliyette bulunan ve 6. maddenin üçüncü fıkrası kapsamında Tehlikeli Madde Faaliyet Belgesi sahibi olan işletmeler ile toplam araç taşıma kapasitesi elli ton ve üzerinde olan taşımacılık işletmeleri Tehlikeli Madde Güvenlik Danışmanı (TMGD) çalıştırmak zorundadır. Söz konusu danışmanlar, yetkili kuruluşlardan eğitim alarak, Bakanlık tarafından yapılan sınavda başarılı olmaları halinde sertifika almaya hak kazanmaktadırlar (Ulaştırma, Denizcilik ve Haberleşme Bakanlığı, 2014b ve 2017).

TMGD olabilmek için üniversitelerin fen ve mühendislik alanlarından lisans veya tehlikeli madde ve güvenlik programı/bölümü ön lisans mezunu olmak şartı aranmaktadır. ADR tehlikeli madde güvenlik danışmanı eğitimi yangın eğitimi hariç olmak üzere asgari 64 ders saati olarak uygulanır. RID veya IMDG Kod kapsamındaki faaliyetlere ilişkin olarak tehlikeli madde güvenlik danışmanı yetkisini de isteyen adaylar, ayrıca her bir mod için 21 ders saati ilaveten eğitim almaları gerekir. Ulaştırma ve Altyapı Bakanlığı tarafından düzenlenen sınavda 100 üzerinden 70 alması durumunda sertifikayı almaya hak kazanır.

Tehlikeli maddelerin havayolu ile taşınmasına ilişkin Uluslararası Sivil Havacılık Organizasyonu (ICAO) tarafından Teknik Talimatlar (ICAO-TI) yayımlanmıştır. Ülkemizde de Uluslararası Sivil Havacılık Teşkilatı tarafından yayımlanan Tehlikeli Maddelerin Havayolu İle Emniyetli Taşınması Talimatı (SHT-18) dokümanı Sivil Havacılık Genel Müdürlüğü tarafından Türkçeye çevrilmiş ve havayoluyla tehlikeli maddelerin taşınması tariflenmiştir.

Teknik Talimatlarda aksi belirtilmediği sürece, havayolu ile tehlikeli madde taşıtacak biri, talimatlarda istenen bilgileri içeren bir tehlikeli mallar nakliye belgesi doldurup imzalayacak ve operatöre teslim edecektir. Nakliye belgesi, nakliye için tehlikeli malları sunan kişi tarafından imzalanan ve tehlikeli malların doğru sevkiyat isimleri ile tam ve doğru olarak tanımlandığını ve ilgili düzenlemelere göre sınıflandırıldığını, ambalajlandığını, işaretlendiğini, etiketlendiğini ve nakliye için elverişli durumda olduğunu belirten bir beyan içerecektir (Sivil Havacılık Genel Müdürlüğü, 2008). Uçağın kalkış ve iniş havalimanları, taşımanın yolu veya kargo uçağıyla taşınma durumu mutlaka belirtilmelidir. Özellikle yolcu uçaklarıyla taşıma söz konusu ise taşınan tehlikeli maddelerin yolculara zarar vermemesi için azami dikkat gösterilmelidir. Bu belge, yolculuk süresince tehlikeli maddeler ile birlikte taşınmaktadır. Belge üzerinde alıcı ve göndericinin açık adres ve bilgileri de bulunmalıdır (Şekil 3.1).

Tehlikeli malların yükleneceği bir uçağın operatörü, sorumlu pilota Teknik Talimatlarda belirtilen bilgileri yazılı olarak uçağın kalkmasından önce mümkün olduğunca erken vermelidir. Operatör, uçuş mürettebatının tehlikeli mallarının taşınmasıyla ilgili sorumluluklarını yerine getirmesini sağlayacak bilgileri İşletme El Kitabında vermeli ve tehlikeli mallarla ilgili acil durumların meydana gelmesi hâlinde atılacak adımlara dair talimatlar vermelidir.

Demir yolu ile taşıma işlemlerinde, “Malların Demiryolu İle Taşınmasına İlişkin Uluslararası Anlaşma” (Convention Internationale Concernantle Transports Des Marchandises Par Chemins De Fer, CIM) anlaşmasına istinaden, Demir Yolu Hamule Senedi düzenlenmelidir.

Tehlikeli madde taşıyan trenlerde aşağıdaki belgelerin bulundurulması zorunludur:
• Taşıma evrakı,
• RID Bölüm 5.4.3’te belirtildiği şekilde, taşımacı tarafından makiniste/tren görevlisine verilmek üzere hazırlanan yazılı talimat,
• Taşımacılık zincirinde demiryolunun yanı sıra başka bir modunda kullanılacağı durumlarda RID Bölüm 5.4.5'te belirtilen Çok Modlu Tehlikeli Mal Formu,
• RID’da tanımlanan Sınıf 1 ve Sınıf 7 tehlikeli maddelerin taşınmasında, ilgili/yetkili mercilerden alınmış özel taşıma izin belgesinin fotokopisi,
• Tehlikeli madde taşımacılığı yapan trenlere/vagonlara ait Tehlikeli Maddeler ve Tehlikeli Atık Zorunlu Mali Sorumluluk Sigortası Poliçesi (Ulaştırma, Denizcilik ve Haberleşme Bakanlığı, 2015a).

Bir kaza ya da ihlalin, insan hayatı ve çevre üzerinde oluşacak olumsuz sonuçlarını mümkün olduğu kadar minimize etmek üzere, tehlikeli madde taşımacılığı yapan Demir yolu Altyapı İşletmecisi ve/veya Demir yolu Tren İşletmecileri tarafından, manevra hizmetleri ile tehlikeli madde yükleme, boşaltma ve taşımacılığı sırasında olabilecek kaza ya da ihlal durumlarında, uygulanmak üzere “Acil Eylem Planı” hazırlaması zorunludur. Acil eylem planına ilişkin talimatlar işyerlerinde ilgili personele tebliğ edilir ve görülecek yerlere asılır.

Tehlikeli maddelerin deniz yolu ile taşınmasında “Denizde Can Emniyeti Uluslararası Sözleşmesi” (International Convention for the Safety of Life at Sea, SOLAS, 1974) kapsamında Tehlikeli Maddelerin Deniz yoluyla Taşınması Hakkında Yönetmelik hükümleri uygulanmaktadır. Ülkemizde, SOLAS ile Denizlerin Gemiler Tarafından Kirletilmesinin Önlenmesine Ait Uluslararası Sözleşme (MARPOL 73/78) hükümlerine paralel olarak Tehlikeli Maddelerin Deniz yoluyla Taşınması Hakkında Yönetmelik yayımlanmıştır (3 Mart 2015 tarih ve 29284 sayılı Resmî Gazete).

Tehlikeli yük taşıyan gemi ve deniz aracı, liman idari sahasına girmeden en az yirmi dört saat önce; liman sahasına girmesine kadarki seyir süresi yirmi dört saatten az olan gemi ve deniz araçları ise kıyı tesisinden kalkışından hemen sonra, yüklerine ilişkin detaylı bilgilerin yer aldığı Bildirim Belgesini ilgilileri vasıtasıyla yazılı olarak liman başkanlığına sunar.

18/2/2007 tarihli ve 26438 sayılı Resmî Gazete’de yayımlanan Kıyı Tesislerine İşletme İzni Verilmesine İlişkin Usul ve Esaslar Hakkında Yönetmelik kapsamında izin alacak veya yenileyecek tehlikeli yük elleçleyen kıyı tesislerinin bu yüklerin elleçlenmesine ve taşınmasına uygun olduğunu onaylayan “Tehlikeli Madde Uygunluk Belgesi” almaları ve geçerli durumda bulundurmaları zorunludur.

Tehlikeli madde elleçleyen kıyı tesisleri, tehlikeli maddelerle ilgili yapılan tüm işlemleri ve bu Yönetmelik’in 11. maddesinde belirtilmiş sorumlulukların ve 12. maddesinde belirtilmiş tedbirlerin nasıl yerine getirildiğini açıklayan bir tehlikeli madde rehberi hazırlar ve bulundurur. Rehber, ilgili tüm tesis personeli, kamu otoriteleri ve tesis kullanıcılarının erişimine ve bilgisine açık bulundurulur.

22/1/2016 tarihli ve 29601 sayılı Resmi Gazete’de yayımlanan Deniz yoluyla Taşınan Tehlikeli Yüklere İlişkin Uluslararası Kod Kapsamında Eğitim ve Yetkilendirme Yönetmeliğine göre tehlikeli yüklerle ilgili eğitim seminerine katılım sağlayanlara yetkilendirilen kurum ve kuruluşlar tarafından Eğitim Semineri Katılım Sertifikası verilir. Söz konusu eğitim ve sertifikalara sahip olmayan personelin, tehlikeli yük elleçleme operasyonlarında çalışmasına ve bu operasyonların yapıldığı alanlara girişine izin verilmez.

Deniz yolu taşımacılığında kullanılan deniz yolu konşimentoları; gemi kaptanı veya acenteleri tarafından düzenlenen ve malın teslim alındığını, belirlenen şekilde sevk edilerek gönderilene teslim edileceğini teminat altına alan, nakledilmek üzere araca yüklenen malı ve taşıma koşullarını belirten hukuki bir taşıma belgesidir. Alıcı, varış yerinde bu belge karşılığında malı teslim almaktadır.

Konteyner/araç ambalajlama sertifikası elektronik olarak hazırlanmışsa elektronik imza kullanılabilir veya imza atmaya yetkili kişinin adı (adları) (büyük har erle) kullanılabilir. Konteyner/araç ambalajlama sertifikası, elektronik ortamda sunulmuşsa ve ardından tehlikeli maddeler, kağıt üzerinde tehlikeli mal taşıma belgesi gerektiren bir taşıyıcıya aktarıldıysa, taşıyıcı kâğıt evrakın “Asıl nüsha elektronik olarak alınmıştır” ibaresinin yer aldığından ve imza yetkilisinin adının büyük har erle gösterildiğinden emin olmalıdır (ADR, 2017).

Ülkemizde 30.11.2005 tarihinde başlayan ADR uyum süreciyle birlikte, tehlikeli maddelerin taşınması ile ilgili hızlı ilerlemeler kaydedilmiştir.