İş kazaları, çalışanların dikkatsizliği ya da hatalı bir tutum veya davranışı sonucunda aniden ortaya çıkan, çalışanların ve diğer insanların can ve vücut bütünlüğüne yönelik tehlikeler yaratan, gerçekleştiğinde ekonomik ve sosyal kaynakları olumsuz yönde etkide bulunan kazalar olarak tanımlanabilmektedir. 

İş kazalarının gerçekleşmesi sonucu ortaya çıkan olumsuz durumlar; görünür maliyetler ve görünmez maliyetler olarak iki kısımda incelenebilmektedir.

• Görünür maliyetler esas olarak doğrudan maliyetler olup iş kazasının bir sonucu olarak doğrudan bir biçimde gözlemlenen kaza neticeleridir. İşletmeler, çalışanlar ve tedarik zincirleri bu tür maliyetlere doğrudan bir biçimde katlanmaktadırlar.
• Görünmez maliyetler ise iş kazası ile eş zamanlı ortaya çıkmayan, kazanın bir sonucu olarak ilerleyen süreçte katlanılan maliyetlerdir.

İş kazaları gerçekte olması gereken koşulların sağlanamamış olmasından ya da yeterli düzeyde sağlanmamış olmasından kaynaklanabilmektedir. Bu yetersiz ya da var olmayan koşullar; iş güvenliği yaklaşımı çerçevesinde “tehdit” olarak adlandırılabilmektedir.

Tehditleri şöyle sınıflandırmak mümkündür:

• Biyolojik Tehditler
• Fiziksel Tehditler
• Kimyasal Tehditler
• İş Ergonomisi ve Tasarımına ilişkin Tehditler

Bu teoriler aşağıda görüldüğü şekilde sıralandırılabilmektedir:

• Kişisel Unsur Teorisi
• Kaza Etken Teorisi
• Bütünsellik Yaklaşımı
• Etkileşim Teorisi
• Zincir Etken Teorisi
• Enerji Teorisi

Kaza oluşum teorileri, kazaların oluşum nedenlerine odaklanmakta ve bunların önlenmesi için çareler önermektedirler.

Kişisel unsur teorisine göre iş kazalarının çalışanların iş yeri ortamında göstermeleri gereken tutum ve davranışları göstermemeleri ya da bu davranışların olması gereken düzeyde olmaması sonucuna bağlı olarak meydana geldiği görüş ve yaklaşımına dayanmaktadır. Dolayısıyla bu yaklaşıma göre; iş kazaları çalışanların yanlış davranışları söz konusu olmaksızın meydana gelmemektedir.

Kaza etken teorisi; uygulamada kişisel unsur teorisinin birtakım zayıflıklarını giderebilmek ve eksik yanlarını tamamlayabilmek için ortaya atılmış olan bir teoridir. Bu teoriye göre; insan davranışları iş kazalarına neden olabilse de insan tutum ve davranışlarının kazalara olan etkisi daha çok edilgen bir nitelik göstermektedir. Dolayısıyla tek başına insan davranışı kazaların oluşumunu açıklamada yeterli olmamaktadır.

Bu teorinin ortaya koyduğu yaklaşım çerçevesinde iş kazaları tek bir etken sonucunda meydana gelmemekte, kazaları yaratan tüm faktörlerin eş zamanlı bir biçimde bir araya gelmesi gerekmektedir. Dolayısıyla belirli bir nitelikteki kazanın gerçekleşebilmesi için bu kazalara yol açacak faktörler bir araya gelmelidir.

İş kazalarından bahsedilebilmesi için iş yerinde kazaların meydana gelmesine yol açan eksiklikler ve faktörlerin belirli bir düzeyde bir araya gelmesi gerekmektedir. Aynı zamanda bu faktörler birbirleri ile etkileşim hâlindedir. Bu etkileşimin düzeyi gerçekleşen bir riskin şiddet düzeyini de ifade edebilmektedir. Dolayısıyla etkenler normal koşullarda pasif bir niteliğe sahipken, bir araya geldiklerinde bazıları bir etkileşimi başlatma üzere aktif bir tutum gösterebilmektedir.

Zincir etken teorisi; iş kazalarının meydana gelebilmesi için, tehlike yaratan ve iş kazalarının oluşumuna yol açan faktörlerin belirli bir düzende bir araya gelmelerini koşul olarak kabul etmektedir. Bu teoriye göre iş yerinde belirli bir düzen ve sistem işlemektedir. İş kazaları ancak bu düzen ve sistem tamamen ya da kısmen ortadan kalktığında söz konusu olabilmektedir.

Endüstriyel süreçlerde gösterilen faaliyet çerçevesinde sistem içerisinde kayda değer bir enerji akışı ve enerji birikimi söz konusu olmaktadır. Bu enerji akışı düzenli ve sistematik bir nitelikte ise iş kazalarının görülme riski azalmaktadır. Buna karşılık, iş akış süreçlerinin belirli bölümlerinde enerji birikimi söz konusu oluyorsa belirli bir süreçte bu birikimin iş kazalarına yol açması beklenmektedir.

İş güvenliği yönetimi ve sistemi; iş kazalarının önlenmesi ve iş yeri ortamında sağlıklı koşulların oluşturulmasına yönelik planlı, organize ve sistematik yaklaşımların bütünü olarak tanımlanabilmektedir. Dolayısıyla iş güvenliği yönetiminin en önemli süreci sürdürülebilir ve sistematik bir yapının tasarımlanmasıdır.

6S sistemini oluşturan aşamalar şunlardır:

• Sort (Düzenleme)
• Set in order (İş yerinin Düzenlenmesi)
• Shine (İş yeri bakımı ve Temizliği)
• Standardization (Standartlaştırma)
• Safety (Güvenlik)
• Sustain (Sürdürülebilirlik)

İş güvenliği kültürü toplamda üç ana bileşene sahiptir. Bunlar; insan, çevre ve davranışlar olarak tanımlanabilmektedir. İnsanlar ya da çalışanlar sürece; bilgi tecrübe, kabiliyet, motivasyon ve dikkat gibi sahip oldukları ya da olmadıkları unsurlar çerçevesinde etki edebilmektedir. Çevre ise; ekipman, makine, yönetim vb. unsurlardan oluşmaktadır. Bunların da kendi yapısal özelliklerinden kaynaklanan riskleri ve riskleri kontrol altında tutmaya yarayan mekanizmaları bulunmaktadır. Davranış ise her iki faktörün bir bileşimi olarak, faaliyetler yerine getirilirken iş yerinde çalışanlar ve yöneticiler tarafından gösterilecek tutum ve davranışları ifade etmektedir.

OHSAS standartları iş güvenliğine ve iş yerinde oluşturulacak iş güvenliği kültürüne ilişkin zemin hazırlayan bir yasal düzenleme niteliğindedir. Bu standartların en önemli yaklaşımlarından birisi iş güvenliğine ilişkin uygulanması önerilen PUKÖ (Planla-Uygula-Kontrol Et-Önlem Al) Döngüsüdür.

Risk analizi ve risk değerlendirme; risklerin belirlenmesi ve kontrol altına alınabilmesi için gerçekleştirilen risk tanımlama yaklaşımlarının genel adı olarak ifade edilebilmektedir.

Bu çerçevede uluslararası düzeyde geçerliliğe sahip çok sayıda iş güvenliği ve risk değerlendirme yaklaşımı işletmeler ve organizasyonlar tarafından hayata geçirilebilmektedir. Bunlar arasında en yoğun olarak kullanılanlar aşağıda gösterilmektedir.

• Öncelikli Tehlike Analizi “Priority Hazard Analysis” – (PHA)
• Olay Sonuç Analizi “Event Tree Analysis” - (ETA)
• Kontrol listeleri
• Hata Ağacı Analizi “Fault Tree Analysis”-(FTA)
• Normal Sistemden Sapma Etki ve Analizleri “Failure Modes and Effects Analaysis” –(FMEA)
• Tehlike ve Çalışılabilirlik Analizi “Hazard and Operability Studies”- (HAZOP)
• Tehlike Analizi ve Kritik Kontrol Noktaları “Hazard Analysis and Critical Control Points” –(HACCP)
• Biçimsel Güvenlik Değerlendirmesi “Formal Safety Assessment” - (FSA

Her bir kaza durumu için kaza olasılıkları için aşağıda gösterilen kategorizasyon kullanılmaktadır. Olasılıkların kategorisizasyonu olayın risk değeri ve sonuçları dikkate alınarak belirlenmektedir.

• A - Çok sık : Çok sık olan
• B - Orta sıklıkta: Ara sıra olan
• C - Seyrek: Olabilir fakat sadece nadiren
• D - Çok seyrek: Olabilir fakat belki de asla olmayacak

Risk kategorizasyonu gerçekleşebilme sıklığı ve şiddeti birlikte dikkate alınarak belirlenmektedir. Bu kapsamda aşağıdaki gibi bir kategorizasyon daha gerçekçi sonuçlar ortaya koyabilmektedir.

• Çok seyrek - Yılda bir kez veya daha az
• Seyrek - Yılda birkaç kez
• Az seyrek - Ayda bir kez
• Orta sıklıkta - Haftada bir kez
• Sık - Günlük
• Sürekli - Sabit

Bu kategorizasyon aşağıdaki gibi söz konusu olabilmektedir:

• İnsanlara Yönelik Sonuçlar
  • I. Ölüm: Sonuç ölüm
  • II. Orta çapta ve ağır yaralanmalar: Sonuç uzuv kaybı ve iyileşmek için çok uzun zaman
  • III. Küçük çapta yaralanmalar: Sonuç kısa süreli (birkaç gün) kayıp iş günü, iyileşme tam
  • IV. Önemsiz yaralanmalar: ilk yardım sonrası işe dönüş
• Ekonomik Varlıklara Yönelik Sonuçlar
  • I. Ekonomik kaynağın tümüyle kaybedilmesi
  • II. Ekonomik kaynak için ciddi kayıpları
  • III. Ekonomik kaynakların kısmen zarar görmesi
  • IV. Ufak ve önemsiz zararlar