Bir olayın afet olarak adlandırılabilmesi için, insan toplulukları ve insan yerleşmeleri üzerinde kayıplar meydana getirmesi, yerel imkân ve kaynaklarla üstesinden gelinememesi ve insan faaliyetlerini bozarak veya kesintiye uğratarak bir yerleşme birimini etkilemesi gerekmektedir.

Bir afetin büyüklüğü bir olayın meydana getirdiği can kayıpları, yaralanmalar, yapısal hasarlar ve yol açtığı sosyal ve ekonomik kayıplarla ölçülmektedir. Bu değişik hasarlar içerisinde en kutsalı ve en önemlisi insan canı olduğu için, kamuoyunda afetin büyüklüğünü yol açtığı can kaybı ve yaralanmaların büyüklüğü ile değerlendirmek eğilimi vardır.

İnsanların yaşamadığı ve hiçbir varlık ve yapının bulunmadığı yerlerde meydana gelen deprem, heyelan, sel, volkanik patlama, fırtına gibi olaylar hiçbir zaman afet olarak değerlendirilmezler.

Afete yol açan olaylar, zaman zaman başka tehlikeleri de tetikleyerek ikincil bir afeti oluşturabilmektedir. Bir afetin etkisi veya tetiklemesi ile meydana gelen yangın, heyelan, baraj yıkılması, patlama, salgın hastalıklar ve endüstriyel kaza gibi yeni afetlere ikincil afet denir. 

Afetin büyüklüğüne etki eden ana faktörler; olayın fiziksel büyüklüğü, olayın yerleşme alanlarına uzaklığı ve nüfus yoğunluğu, fakirlik ve az gelişmişlik, hızlı nüfus artışı ve çarpık kentleşme, afet açısından tehlikeli bölgelerdeki hızlı ve denetimsiz şehirleşme ve sanayileşme, tehlike ve risklere göre alan kullanımı ve yapılaşma kültürü eksikliği, çevrenin tahribi ve yanlış kullanımı (ormanlar, sulak ve tarımsal alanlar, kıyılar gibi), bilgisizlik, eğitimsizlik ve güvenlik kültürünün noksanlığı ve toplumun afetlere karşı önceden alabildiği koruyucu ve önleyici önlemlerin düzeyidir şeklinde sıralanabilir.

Doğa kaynaklı afetlerle ilgili değerlendirmeler sıklık ve tehdit, etki süresi, başlangıç hızı, etki alanı, tahrip gücü, önceden tahmin edilebilirliği ile kontrol edilebilirliği ve insanlara zararı gibi özellikleri dikkate alınarak yapılır.

Afetlerin ortak özellikleri şu şekildedir:

• Afetler, ilk oluştuğu anlarda insanlarda şok etkisi yaratır.
• Oluştuğu bölgede yaşayan insanların yaşamlarını tehdit eder, ölüm ve yaralanmalara neden olur.
• Yaşam kaynaklarına ve alt yapıya zarar verir.
• Bazı afetlerin ne zaman olacağı tahmin edilemezken bazıları tahmin edilebilir.
• Bazı afetler aniden gelişir, bazıları ise yavaş gelişir.
• Afetin oluştuğu ilk anlarda organize bir müdahale gerçekleşmeyebilir.

Afetlerin yol açtığı doğrudan etkiler şu şekildedir:

• Can kayıpları,
• Yaralanma ve sakat kalma,
• Yapı ve alt yapı hasarları,
• Eşya ve malzeme kayıpları,
• Hayvan, tarım alanları ve tarım ürünleri kayıpları,
• Kültür mirası ve müzelerdeki kayıplar,
• Kurtarma, ilk yardım ve geçici barınma çalışmaları giderleri,
• Tedavi, beslenme ve yedirme, giydirme giderleri,
• Alt yapı, haberleşme ve ulaştırma tesislerindeki hasarları onarım giderleri,
• Yapılardaki çeşitli hasarları onarım giderleri.

Afetlerin yol açtığı ikincil etkiler şu şekildedir:

• Üretim veya arz kaybının yol açtığı pazar kaybı,
• Tüm kaynakların depremden etkilenen bölgelere yoğunlaştırılmasının neden olabileceği aşırı talep ve fiyat artışları,
• Aşırı talebin neden olduğu karaborsacılık,
• Sosyal dengelerin bozulmasının yol açabileceği asayişsizlik,
• Gayrisafi yurt içi hasıla, tüketim, enflasyon, istihdam ve diğer makro ekonomik göstergelerdeki olumsuz değişiklikler,
• Kamu kaynaklarının yardım ve yeniden yapılanmaya aktarılmasından kaynaklanan ekonomik kayıplar,
• Yıllık bütçe giderlerinin aşırı artması, parasal kaynakların azalması ve ödemeler dengesinin bozulması.

Afetlerin başlıca sonuçları şu şekilde sıralanabilir:

• Can ve mal kayıplarına neden olurlar.
• Normal yaşamda rutin hizmetler veren alt yapıyı bozarlar.
• Psikolojik travmalar uzun yıllar devam edebilir.
• Ülkede güvenliğin ve düzenin geçici de olsa zayıflamasına neden olurlar.
• Ölüm, sakatlık, yaralanma ve yetim kalma gibi sonuçlar doğururlar.
• Bulaşıcı ve salgın hastalıkların çıkmasına neden olurlar.
• Büyüklüğüne göre yörenin, bölgenin ve hatta ülkenin ekonomik yapısını bozarlar.
• Yaşam kalitesi bozulur.
• Planlanan yatırımların gecikmesine veya iptal edilmesine neden olurlar.

EM-DAT’a göre afetler doğa kaynaklı afetler ve teknolojik afetler şeklinde ikiye ayrılmıştır. Doğa kaynaklı afetler kendi içinde Jeolojik Afetler, Hidrolojik Afetler, Meteorolojik Afetler, Klimatolojik Afetler ve Biyolojik Afetler olmak üzere beş gruba ayrılmıştır. Bu grupların altında da 15 çeşit afet türü bulunmaktadır. Bu afet türleri de kendi içlerinde 30 dan fazla alt türe ayrılmıştır. Teknolojik afetler ise Endüstriyel Kazalar, Çeşitli/karışık Kazalar ve Ulaşım kazaları şeklinde üçe ayrılmıştır. Bu afet türleri de kendi içlerinde 16 alt türe ayrılmıştır.

EM-DAT veri tabanında aşağıdaki kriterlerden en az birisine uygun olan ve yukarıdaki afet türleri kapsamı içine giren afetleri dikkate alarak veri tabanını oluşturmaktadır. EM-DAT;
• 10 veya daha fazla kişinin ölümüne neden olan,
• 100 veya daha fazla insanı etkileyen,
• Yerel imkânlarla baş edilemeyip merkezi hükümetten yardım istenen,
• İlgili devlet tarafından uluslararası yardım istenen dünyadaki bütün olayları dikkate alarak afet veri tabanını oluşturmaktadır.

İnsan kaynaklı afetler;
• Nükleer, biyolojik, kimyasal kazalar
• Bilişim teknolojileri/Bilişim saldırıları
• Taşımacılık kazaları
• Endüstriyel kazalar
• Aşırı kalabalıktan meydana gelen kazalar
• Göçmenler ve yerlerinden edilenler şeklinde sınıflandırılmaktadır.

Doğal afetler oluşum hızlarına göre
• Yavaş gelişen doğal afetler: Belirli bir süreçte yavaş gelişen tehlikeli doğal olayların neden olduğu afetler (Kuraklık, erozyon, çölleşme, iklim değişikliği vb.)
• Hızlı gelişen doğal afetler: Ani olarak ortaya çıkan doğal tehlikelerin neden olduğu afetler (deprem, su baskınları, çamur akmaları, çığ ve kaya düşmesi, fırtına, tayfun, yıldırım, tornada vb.) olarak gruplandırılmaktadırlar. 

Hidrografik Afetler; akarsu, göl ve denizlerden kaynaklanan afetlerdir. Akarsu taşkınları, baraj taşkınları ve yıkılmaları, göl sularının aşırı kirlenmesi ve bunun sonucu olarak toplu ölümlerin gerçekleşmesi sayılabilir.

Beşeri afetler "Sosyal Afetler" ve "Teknolojik Afetler" olarak ikiye ayrılmıştır.
Sosyal afetler: İnsanın doğrudan yiyecek, içecek, barınma, konaklama, daha rahat yaşama gibi günlük yaşamından kaynaklanır. Açlık, kıtlık, savaşlar, terör, bulaşıcı hastalıklar, zoraki göçler ve mülteciler, terör saldırıları, bina, iş yeri, eğlence merkezi yangınları ve ekonomide yaşanan büyük krizler (enflasyon ve borçlanma) sosyal afet olarak kabul edilir.
Teknolojik afetler: İnsanın yeryüzündeki faaliyetlerinden ve teknolojik gelişiminin yanlış uygulamalarından kaynaklanan afetlerdir. Maden kazaları, nükleer, biyolojik ve kimyasal silahların kullanılması, sanayi kazaları, ulaşım sektöründeki kazalar teknolojik afetler olarak nitelenmektedir.

EM-DAT (2017) verilerine göre 1900 yılından bu yana, dünyada doğal afetler nedeniyle 33 milyon dolayında insan yaşamını yitirmiş, 174 milyon dolayında kişi evsiz kalmış ve yaklaşık 3 trilyon dolar maddi kayıp meydana gelmiştir. Bugün olduğu gibi gelecekte de dünya ülkeleri arasındaki çarpık kentleşme ve dengesiz nüfus artışı, doğanın çeşitli amaçlar için tahribi, ülkelerin ve insanların bencil ve çıkarcı davranışları, dengesiz gelir dağılımı devam ettiği sürece, 21. yüzyılın da doğa kaynaklı afetlerin çok yoğun olarak yaşanacağı bir yüzyıl olacağı öngörülmektedir.

Türkiye’de meydana gelen en ölümcül on afete baktığımızda bunların hepsinin deprem nedeniyle meydana geldiği görülmektedir. En ölümcül depremlerin ilk ikisi 27 Aralık 1939 tarihinde meydana gelen ve 7.9 büyüklüğünde olan Erzincan depremi ve 17 Ağustos 1999 tarihinde meydana gelen ve 7.4 büyüklüğünde olan İzmit Körfezi depremidir.

Yapılan bir çalışmaya göre Türkiye’nin, başlıca dört tip doğa kaynaklı afete eğilimli olduğu belirtilmiştir. Bunlar şu şekildedir:

• Depremler; Dünyada deprem etkinliği en yüksek ülkelerden birisidir. Nüfusunun %70’i deprem tehlikesi çok yüksek bölgelerde yaşar. Ülkenin %66’sı aktif fay bölgelerinde bulunmaktadır. Geçen yüzyılda hasar gören binaların %75’i ve toplam afet kayıplarının %64’ü depremler nedeniyledir.
• Heyelanlar; Ülke topraklarının %25’i heyelanlara maruz kalır. Toplam nüfusumuzun %11’i heyelanlı bölgelerde yaşamaktadır. Toplam afet zararlarının %16’sı heyelanlar yüzündedir.
• Seller; Ülke toprakları orman kayıpları, erozyon ve bilgisiz gelişmenin yarattığı etkilerle sellere çok savunmasızdır. Toplam afet zararlarının %15’i sel kaynaklıdır. Yıllık ortalama kayıplar 100 milyon $ civarındadır.
• Orman Yangınları ve Sanayi Yangınları; Ülkemizde her yıl çok sayıda orman, iş yeri ve konut yangını olmaktadır.

Afete uğramış, afetten etkilenmiş kişi şeklinde tanımlanmaktadır. 7269 sayılı kanuna göre ise; olmuş ya da olması muhtemel afet ve acil durumlardan dolayı fiziksel, sosyal ve ekonomik yönden zarara uğrayan veya uğraması muhtemel kişi olarak tanımlanmaktadır.