Palyatif bakım, hasta bireylerde hastalığın ilerlemesiyle, hastanın yaşam kalitesinin ciddi derecede düşmesi ile birlikte hem hastanın hem de bakım verenlerin (ailelerin) yaşam kalitesini arttırabilmek amacıyla fiziksel, emosyonel, psikolojik, fizyolojik, mesleki ve sosyal potansiyellerin en üst düzeye çıkarılması yönünde yapılan bütün rehabilitasyon yaklaşımları ve çabalar olarak tanımlanmaktadır.

Palyatif bakım farklı terimlerle ifade edilebilmektedir: Terminal dönem bakımı, darülaceze bakımı, yaşamın son dönem bakımı, rahatlık bakımı ve destekleyici bakım gibi. Burada birbiri ile ilişkili olmakla birlikte farklı uygulamaları ifade eden iki terimin üzerinde durmakta yarar vardır. Palyatif bakım ve hospis bakımı.

Etkili palyatif bakım, hasta ve aile fertlerinin ihtiyaçları gözetilerek, toplumsal kaynakların kullanımını sağlayan çoklu disiplinlerin iş birliği (birçok mesleğin aynı anda çalışması ile) doğrultusunda verilir. Bakım ekibinin önemli üyeleri doktor, hemşire, fizyoterapist, ergoterapist, eczacı, din görevlisi olmakla birlikte, bu ekip hastanın sağlık ihtiyaçları
doğrultusunda daha da genişletilebilmektedir.

• Engelli birey ve ailesinin bilgi gereksiniminin tespit edilerek giderilmesi
• Engelli birey ve ailenin yaşadığı sorunlar ve ihtiyaçları doğrultusunda bireysel olarak değerlendirilmesi
• Engelli birey ve ailenin/bakımverenin yaşam kalitesinin değerlendirilmesi ve arttırılması
• Aileler için sosyal, emosyonel, psikolojik, manevi (dini) destek sağlanması
• Engelli bireyin fiziksel semptomlarının değerlendirilmesi
• Ekonomik imkânlar ve koşullar doğrultusunda destek sağlanması
• Aile/bakımverene dinlenme desteğinin sağlanması
• Ölüm sırası bakım
• Yas sürecinin desteklenmesi

Semptom yönetimi, hastanın son dönemlerinde var olan sağlık sorunu nedeni ile yaşadığı sıkıntılar bütünüdür. Semptom yönetiminde öncelik verilecek semptomun belirlenmesi ve ele alınması temel hedeflerdendir.

Palyatif bakım hizmetleri ülkemizde, birinci basamak sağlık hizmetleri kapsamında aile hekimliği, evde bakım hizmetleri, KETEM’ler, belediyeler ve sivil toplum örgütleri ile birlikte yürütülmektedir. İkinci ve üçüncü basamak sağlık hizmeti olarak da hastane merkezlerinde verilmektedir.

Yaşamın son evrelerinin evde geçirilmesinin avantajları da bulunmaktadır. Birey, ev ortamında istediği şekilde bakılabilmekte, yalnız olmamakta ve dilediği zaman dilediği kişilerle birlikte olarak son dönemlerini sevdikleri ile geçirebilmektedir.
Yapılan çalışmalar, yaşamının son dönemlerini evde geçiren engelli bireylerin isteklerinin çok daha iyi karşılandığını ortaya koymuştur. Bununla birlikte ev ortamında son dönem bakımı yapılan engelli bireyler ve yakınlarının değişen ruh hâlleri, farklı ve olumsuz reaksiyonların gelişimine neden olabilmektedir. Ağlama krizleri veya buna benzer durumların yaşanması öleceği bilinen engelli birey ve yakınları için negatif bir etki yaratmaktadır.

• Yaşamı tehdit eden sorunlar: Etkin tedavisi olmayan hastalıklar. Örneğin, kanser, organ
yetmezlikleri gibi
• Ölümcül seyreden hastalıklar: Bazı kas hastalıkları, kistik fibrozis gibi çocukluk çağı hastalıkları, Amiyotrofik Lateral Skleroz (ALS) gibi hastalıklar
• Geri dönüşsüz fakat ilerleyici olmayan şiddetli engeller: Ciddi sağlık komplikasyonları ve erken ölümlere neden olabilmektedir. Örneğin, şiddetli serebral palsi, beynin uzun süre oksijensiz kalmasına neden olan yaralanmalar.

• Erişim hakkı
• İletişim
• Palyatif bakım için temel ihtiyaçların belirlenmesi
• Total ihtiyaçların belirlenmesi
• Semptom yönetimi
• Yaşamın sonlandırılabilmesi konusunda karar oluşturabilme
• İlgili bütün bireyleri dahil etme: aile, arkadaşlar, bakıcılar gibi
• İş birliği yapma
• Aile ve bakımverenleri destekleme

• Hastayı ölüme hazırlama
• Yas tutan kişiyi destekleme

• Çocuğun yaşamını tehdit eden sağlık problemleri için uygun bakım uygulamalarını gerçekleştirmek,
• Hem aile hem de çocuk için iyi bir bakım planı düzenlemek,
• Aileler bakım ekibinin en önemli üyelerindendir,
• Aile ve çocuk için etkin ve kompansatif bakım uygulamaları teşhis aşamasından ölüme kadar ki süreçte palyatif bakımın en can alıcı ve önemli kısmını oluşturmaktadır.

• Çocuğun yaşamını tehdit eden sağlık problemleri için uygun bakım uygulamalarını gerçekleştirmek,
• Hem aile hem de çocuk için iyi bir bakım planı düzenlemek,
• Aileler bakım ekibinin en önemli üyelerindendir,
• Aile ve çocuk için etkin ve kompansatif bakım uygulamaları teşhis aşamasından ölümekadar ki süreçte palyatif bakımın en can alıcı ve önemli kısmını oluşturmaktadır.

• Ağrı ve diğer bulguların kontrol altına alınması
• Hasta ve yakınlarının psikososyal ve manevi gereksinimlerinin karşılanması
• Yaşamın son dönemlerinde bakım
• Hastalığa veya uygulanan tedavilere bağlı gelişen yan etkilerin azaltılması

• Ağrı
• Yorgunluk
• Ağız problemleri

• Solunum güçlükleri
• Anoreksiya (yeme ve sıvı tüketme yetersizlikleri), zayıflık
• Sinirli, kaygılı hissetme (Anksiyete), hüzün,
depresyon
• Kabızlık
• Öksürük
• Disfaji (yutma güçlüğü)
• Hıçkırık
• Kaşıntı
• Uykusuzluk
• Bulantı ve kusma
• Bası yaraları (yatak yaraları)
• Huzursuz bacak sendromu ve bilinç bulanıklığı
• Terleme

Yaşlılarda sık görülen bir bulgu olmakla birlikte, birçok engelli bireyde fiziksel aktivite yetersizliği, kasların etkin kullanılamaması, mide ve bağırsak kaslarında istemsiz kontrol (spastik kolon gibi), beslenme bozuklukları gibi nedenlerden dolayı oldukça yaygındır.

• İlişkili tedavi prosedürleri (bazı cerrahiler, kemoterapi ve radyoterapi, ilaç kullanımı
özellikle, morfin gibi ağrı kesiciler, antidepresan ilaçlar, diüretikler gibi,

• İlişkili zayıflıklar (kas zayıflıkları, inaktivite veya uzamış yatak istirahati, kötü beslenme,
yetersiz sıvı alımı, konfüzyon (bilinç bulanıklıkları), tuvalet ihtiyacının giderilememesi,

• Hastalıkla ilişkili durumlar (hiperkalsemikanda artmış kalsiyum seviyesi-, mide ve
bağırsağı ilgilendiren hastalıklar-örneğin, tümör, bazı tümörlerin neden olduğu omurilik basıları, depresyon, dehidratasyon)

• Sesli cevaplar (ağlama, inleme)
• Uyumsal davranışlar (ağrılı bölgeye vurma, ovma davranışı, hareket etmekten kaçınma, ağrılı bölgeyi sabit tutma)
• Dikkat dağıtıcı davranışlar sergileme (sallanma, yürüme, elini ısırma, elini ovuşturma)
• Yüz ifadeleri / yüz buruşturma (Resim 8.2)
• Alıngan yüz ifadesi, huysuzluk
• Uyku bozuklukları
• Kendini yaralayıcı davranışlar
• Hiperaktif davranışlar
• Otonomik değişiklikler (artmış/azalmış nabız, kan basıncı, terleme)

Palyatif bakım hastalarında sıklıkla yaşanan beslenme sorunu yetersiz beslenme şeklindedir.
Mental veya fiziksel engeli olan hastalarda beslenme problemleri sık yaşanabilmektedir. Özellikle kanser, böbrek yetmezliği teşhisi alan ve yoğun bakım koşullarında bakılan hastaların yaşamlarının son dönemlerinde beslenme sorunu daha da ciddi
olabilmekte ve anoreksiya ve kaşeksi ile sonuçlanabilmektedir. Anoreksiya ve kaşeksi genellikle birliktedir ve ciddi derecede iştahsızlıkla karakterizedir. Aç olmadığını düşünen hasta bireyin temel kalori alımında azalma olur ve hastanın yeme isteğinde
azalmalar yaşanır.

Solunum problemleri (nefes darlığı), hastanın sinirli ve gergin olmasına da neden olabilmektedir. Bu nedenledir ki erken dönemden itibaren soruna yönelik müdahaleler yapılmalıdır. Nefes darlığı çeken hastanın mümkün olduğunca yatak içinde dinlendirilmesi sağlanmalıdır. Hasta yatak içinde yarı oturur pozisyonda yastıklarla desteklenerek dinlendirilebilir.İhtiyacı olan hastalarda solunum desteği de (oksijen tedavisi) nefes darlığı şikâyetlerini önemli derecede azaltacaktır.

Bu dönemde bakım rehabilitasyonu yapan bireylerin, hastanın huzurlu ölümü için gerekli çevre düzenlemesi, hasta ve ailesinin mahremiyetlerinin korunması, hasta ile ailenin yakın ilişkilerinin sürdürülebilmesi ve beraber olabilmelerinin sağlanabilmesi konusundaki yardım ve ortam düzenlemeleri devam etmelidir. Ölüm olayı gerçekleşen hastanın fiziksel bakımı devam etmelidir. Ağrısı ve solunum sıkıntısına yönelik uygulamaların devamlılığı önemlidir. Ayrıca, ailenin gerçekleştirmek istediği dinî ya da kültürel bir uygulama söz konusu ise yardımcı olunmalıdır.

Sağlık personelinin en önemli görevi, kayıp sonrasında yaşanacaklar konusunda
hasta yakınlarını bilgilendirmek, danışmanlık hizmeti sağlamaktır.