Vücuda girdikten sonra bölgesel veya genel hasar oluşturarak ölüme kadar varabilecek ciddi sağlık sorunlarına neden olan fiziksel, organik veya kimyasal maddelere zehir; zehirleyici maddenin vücuda girmesiyle vücut fonksiyonlarının bozulması olayına da zehirlenme denmektedir.

Zehrin bedene girmesiyle birlikte bu maddeye karşı bedende birtakım değişiklikler oluşur. Oluşan bu değişikliklerin gözlenmesi sonucu oluşan bulgu ve semptomların toplamına toksidrom (toksik sendrom) denir.

Zehir inceleyen bilim dalına Toksikoloji denir.

Zehirlenme çeşitleri; solunum, sindirim ve cilt yoluyla zehirlenmedir.

Zehirin bedene giriş yaptığı ya da temas ettiği bölgede meydana gelen değişikliklerdir ki hayvan sokmalarında veya yakıcı/yanıcı kimyasal maddelerin temasında yara oluşumu da söz konusudur.

• Zehrin temas bölgesinde kızarıklık,
• Zehrin temas bölgesinde şişlik, ödem,
• Zehrin temas bölgesinde gerginlik hissi,
• Zehrin temas bölgesinde ağrı ve acı hissi,
• Zehrin temas bölgesinde kaşıntı hissi yerel belirtilerdir.

Zehir bedene girince etkilerini lokal olarak gösterdikten sonra kana karışarak tüm sistemleri etkilediği için ortaya çıkan belirtilerdir. Bu sistemler, sindirim sistemi, sinir sistemi, solunum sistemi ve dolaşım sistemidir.

İlkyardımın temel uygulamaları olan ‘Koruma, Bildirme, Kurtarma (Kbk)’, zehirlenme durumlarında da geçerlidir. Bu nedenle öncelikle olay yeri güvenliği sağlanarak, koruma için gerekli olan güvenli çevre oluşturulur. Ardından 112 aranarak tıbbi yardım istenir. Bildirme esnasında sorulara net cevaplar verilmeli; zehirlenen(ler)in isimleri ve durumları tanımlanmalı; eğer ilkyardım yapıldıysa nasıl bir yardım verildiği belirtilmelidir. Kurtarma için müdahale hızlı ancak sakin bir şekilde gerçekleştirilmelidir. Bunun için hastanın bilinci ve yaşam belirtileri değerlendirilir; korku ve endişeleri giderilir; yarasını görmesine izin verilmez; zehirlenmeye neden olan madde mümkün olduğunca kısa sürede ortamdan uzaklaştırılarak etkisi azaltılır; hastanın yaşamsal fonksiyonlarının (solunum, dolaşım) devamı sağlanmaya çalışılır.

Solunum yoluyla meydana gelen zehirlenmeler, tüp gaz, egzoz gazı, karbonmonoksit gazı, duman ve diğer zehirli gazların ya da kimyasal maddelerin solunum yoluyla (ağız-burun, soluk borusu, akciğer ve alveoller) bedene alınmasıyla ortaya çıkan zehirlenmelerdir.

Solunum yoluyla zehirlenmelerde solunan zehrin özelliğine, kişinin sağlık durumu ve kişinin fiziksel özelliklerine göre şu belirtiler ortaya çıkar:

• Baş ağrısı ve baş dönmesi
• Kulak çınlaması
• Göğüs ağrısı
• Kas güçsüzlüğü ve hâlsizlik
• Morarma, yutkunma zorluğu ve boğulma hissi
• Bulantı ve kusma
• Bilinç düzeyinde azalma
• Görme bozukluğu (bulanık ve çift görme)
• Deride renk değişimi

Solunum yolu ile zehirlenmelerde ilk yapılması gereken uygulama, ilkyardımcının kendisinin ve yaralının güvenliğini sağlayıcı koruyucu tedbirleri almaktır. Zehirli gazın kaynağı derhâl kapatılmalı, ortam havalandırılmalıdır. Ortamın havalandırma şansı yoksa yaralı derhâl bulunduğu ortamdan uzaklaştırılmalıdır. Tıbbi yardım istenmeli, gerekli görüldüğü hâllerde itfaiye, sivil savunma ekipleri, doğal gaz arıza ekiplerine de haber verilmelidir.

• Baca ve soba borusu bağlantıları ve temizlikleri düzenli ve uygun şekilde yaptırılmalıdır.
• Ev ve iş yerlerinde kullanılan doğal gaz ve diğer ısınma cihazlarının bakımları düzenli olarak yaptırılmalıdır.
• Şofben kazalarını önlemek için banyo içerden kilitlenmemeli; şofben, iyi çeken bir bacaya bağlanmalı; şofbenin olduğu yere hava girişi sağlanmalı; şofben ile tüp arasındaki hortum 125 cm den uzun olmamalıdır.
• Kapalı garajlarda araçlar uzun süre çalıştırılmamalıdır.
• Karbonmonoksit sensörleri kullanılmalıdır.

En sık rastlanan zehirlenme çeşidi olan sindirim yoluyla görülen zehirlenmelerde genel belirtiler, karında hassasiyet ve ağrı, bulantı, kusma, ishaldir. Kimyasal bir maddenin içimi söz konusuysa; ağızda, boğazda, yemek borusunda yanma, acıma ve yutma güçlüğü gözlenir. Zehirin kana karışmasıyla birlikte daha ciddi komplikasyonlar ortaya çıkabilir.

Sindirim yoluyla zehirlenmelere yol açan maddeler şunlardır:

• Bozulmuş ya da bayatlamış gıdalar
• Yanlışlıkla/kasıtlı olarak alınan ilaçlar
• Ev ürünleri (konserveler)
• Temizlik malzemeleri
• Tarım ilaçları
• Kimyasal maddeler
• Yüksek oranlı gıda katkı maddeleri
• Mantarlar-bitkiler
• Alkol

Gıda güvenliği ile ilgili ve gıda kaynaklı tehlikeler:

Fiziksel Tehlikeler: Gıdalarda cam kırığı, plastik madde ya da kalıntısı, kemik, taş, toprak, tahta, metal, saç, tırnak, her türlü böcek ve radyoaktif madde kalıntısının bulunmaması gerekir.

Kimyasal Tehlikeler: Dış ortamlardan gıdalara bulaşan, katkı amaçlı veya başka amaçlarla gıdalara eklenen ve besin olmayan kimyasal maddelerdir.

Biyolojik Tehlikeler: Üç ana grupta incelenebilir:

• Gıdada doğal olarak bulunan zehirli kimyasal madde: Yeşillenmiş ve filizlenmiş patateste oluşan solanin, zehirli bal (deli bal), zehirli mantarlar, bazı bitki ve meyvelerde doğal olarak bulunan siyanik asit.
• Gıdalara sonradan bulaşan ya da uygun koşullarda üretilmeyen- saklanmayan gıdalarda oluşan madde: Küf, bakteri, virüs, parazitler ve mikrobiyal toksinler.
• Genetiği değiştirilmiş canlılar (GDO)

Besinlerin patojen bir mikroorganizma ile kontamine olması sonucunda besin üzerinde başta bakteriler olmak üzere çoğalan mikroorganizmalar salgılamış oldukları toksinleri besine de bulaştırırlar. Toksin bulaşmış gıda maddesinin bedene alınmasıyla da gıda zehirlenmesi ortaya çıkar.

Gıda zehirlenmelerinde en çok aşağıdaki belirtilere rastlanır.

• Bulantı-kusma
• İshal
• Kanlı dışkılama
• Susuzluk
• Ateş ve ateşe bağlı üşüme
• Kas ağrıları
• Hâlsizlik
• Havale, bilinç kaybı
• Nefes darlığı, morarma
• Nabız bozukluğu ve kalp durması

Bilinci kapalı kişilerde hemen kişiyi sırtüstü sert bir zemine yatırarak yaralının ağız içi kontrol edilmelidir. Kişiye baş geri çene ileri/ yukarı pozisyonu verdikten sonra kişinin solunumu en az 10 saniye kontrol edilmelidir. Solunumu olmayan kişilerde derhâl temel yaşam desteği uygulamasına geçilmelidir.

Bilinci açık kişilerde, kişi ve kişinin maruz kaldığı olayla ilgili bulguları elde etmeye çalışılmalıdır.

• Gıda zehirlenmelerinde hastanın zehirli besini almasından çok az bir süre geçmişse ve hastanın kusması varsa engellenmemelidir. Ancak hasta zorla kusturulmamalıdır.
• Kimyasal toksik-yakıcı bir madde alımı söz konusu ise kişi vakit kaybettirilmeden en yakın sağlık kuruluşuna sevk edilmelidir. Yakıcı-yanıcı maddeyi kusma yoluyla çıkarmak bu yolların tekrar zarar görmesine yol açacağı için bu tür vakalarda kişiye kusmaması gerektiği söylenmelidir.
• Kimyasal madde ile temasta ağız içi bol su ile gargara edilerek yıkanmalıdır.
• Hasta ya da yaralının yanından ayrılmamalı, hasta her daim yaşam bulguları yönünden değerlendirilmelidir.
• Hasta ya da yaralının yanındaki ilaç kutuları mutlaka toplanmalı, gelen 112 acil servis ekibine verilmelidir.

Deri ya da kan (dolaşım sistemi) yoluyla meydana gelen zehirlenmelerin nedenleri:

1. Zehirli gazların deri yoluyla bedene giriş yapmaları
2. Tarımda kullanılan ilaçların, böcek, haşere ilaçları gibi maddelerin deriye temas etmesi
3. Enjeksiyon yolu ile aşırı dozda ya da yanlışlıkla ilaç alınması ya da verilmesi
4. Enjeksiyon yolu ile bedene uyuşturucu-uyutucu gibi keyif verici madde alınması
5. Evlerde ya da işyerlerinde kaza sonucu kimyasal maddelere temas edilmesi
6. Çeşitli toksik etkileri bulunan bitkilerle temas edilmesi
7. Hayvan ısırması, böcek sokması ya da teması hâlinde hayvandan bedene zehir transferi

Zehirli maddelerin deri yoluyla bedene girmesi sonucunda aşağıdaki bulgulara rastlanır:

1. Zehrin bedene girdiği bölgede izler (kabarcıklar, ödem, yanık, diş izi vb.)
2. Ağrı ve his kaybı
3. Deride zehrin temas ettiği bölgede kızarıklık, kaşıntı ve döküntü
4. Alerjik reaksiyonlar (yerel ve genel)
5. Kasılma ve titreme
6. Solunum düzensizliği ve solunumun durması
7. Dolaşım sistemi bozuklukları
8. Kanda pıhtılaşma bozukluğu

Zehirlenme şüphesi ile ilgili bir durumla karşılaşıldığında, ilkyardımcı derhâl kendisinin, çevresinin ve hasta/yaralının güvenliğini sağlamalı daha sonra yaralıya müdahale etmelidir.

1. Hasta ya da yaralının bilinç durumu kontrol edilmeli, hasta eğer konuşabilecek durumda ise hasta sakinleştirildikten sonra hastadan durumu ile ilgili bilgi alınmalıdır. Hastanın baştan ayağa ikinci değerlendirmesi yapılmalıdır;
2. Hasta ya da yaralının bilinci kapalı ise hasta derhâl sert bir zemine sırtüstü yatırılır ve hastanın yaşamsal belirtilerinin değerlendirmesi yapılır.Hasta ya da yaralıda solunum ve dolaşım yoksa derhâl temel yaşam desteğine geçilir. Hastanın tekrar dolaşımı ve solunumu sağlanırsa hastanın baştan ayağa ikinci değerlendirmesi yapıldıktan sonra hasta ya da yaralının kıyafetleri üzerine zehir bulaşması söz konusu ise kişinin kıyafetleri çıkartılmalıdır. Eğer zehirli madde kişinin derisine temas etmişse zehir bulaşan cilt bölgesi en az 15 dakika bol su ile yıkanmalıdır. İlkyardımcı bu aşamalarda kendisine zehir bulaşmamasına dikkat etmelidir. Tıbbi yardım (112) istenmeli ve hasta ya da yaralı 112 ekipleri gelinceye kadar asla yalnız bırakılmamalıdır.

• Etken madde krem veya toz şeklindeyse akan su altında 15-20 dakika yıkanır; yara varsa üzeri steril gazlı bezle kapatılır.
• Yerel belirtiler yayılarak, genel belirtiler görülmeye başlıyorsa kişi derhâl bir sağlık kuruluşuna götürülür. Hastaneye götürürken bilinç kapanırsa koma pozisyonu verilir veya yaşam belirtisinin devamlılığı sağlanır.

Vakayla karşılaşan ilkyardımcı güvenli (koruma ilkesi) bir ortam oluşturduktan sonra hasta/yaralının bilincini ve yaşamsal belirtilerin değerlendirmesini yaptıktan sonra ikinci değerlendirmesini (baştan ayağa kontrol) yapmalıdır. Bu kontroller sırasında ısırık olan bölgeler tespit edilmelidir.

• Yaralı bölge en az 5 dakika sabunlu su ile yıkanmalıdır. Su ve sabunla yıkama işlemi yüzeysel yaralanmalarda kuduz ve diğer enfeksiyon risklerini büyük ölçüde azaltmaktadır.
• Kanama varsa kanamayı durdurmak için yara bölgesine baskı uygulanmalıdır.
• Ciddi yaralanmalarda tıbbi yardım istenmelidir.
• Hasta ya da yaralı ısırmaya bağlı kırık oluşumu yönünden de değerlendirilmelidir.
• Hasta ya da yaralı kuduz, tetanos ve diğer enfeksiyonlar yönünden bilgilendirilmelidir.
• Hasta ya da yaralı en yakın sağlık kuruluşuna yönlendirilmelidir.
• Kuduz riski bulunan durumlarda (hayvana ulaşılamıyorsa) 48 saat içinde kuduz aşısı yapılmalıdır.

Arı iğneleri çok küçük olduğu için sokulan bölgeyi bulmak için kişinin tüm bedeni baştan ayağı kontrol edilmelidir.

• Arının iğnesi cilt üzerinde görünüyorsa iğne, deri sıkılmadan, zehir kesesi patlatılmadan, kredi kartı gibi sert bir cisimle kazıyarak çıkartılmalıdır.

• Arının soktuğu bölge sabunlu su ile yıkanmalıdır.

• Zehrin emilimini azaltmak amacıyla sokulan bölgeye soğuk uygulama yapılmalıdır.

• Alerjik reaksiyon yönünden kişiler değerlendirilmelidir.

• Kişinin ağız içinden ya da dilinden sokmuşsa buzu emmesi sağlanmalı, kişi derhâl en yakın sağlık kuruluşuna sevk edilmelidir.

• Acil durumlarda (alerji hikâyesi gibi) tıbbi yardım istenmelidir.

• Isırılan bölge kalp seviyesinde hareketsiz hâlde tutulmalıdır.
• Isırılan bölge sabunlu su ile yıkanmalıdır.
• Kişinin üzerindeki yüzük, bilezik ve benzeri takıları çıkartılmalıdır.
• Isırılan yerin hemen üzerinden elastik bir bandaj sarılmalıdır. Bandaj çok sıkı ya da gevşek olmamalıdır. Bandaj sayesinde yüzeysel venöz ve lenfatik akım kesilecek, arteryal ve derin venöz akım devam edeceği için zehrin kana karışması gecikecektir.
• Yılanın ısırdığı bölgeden kesme ya da ağız ile emme işlemi kesinlikle yapılmamalıdır. Bu tür uygulamalar ilkyardımcının sağlığını tehlikeye atmaktadır. Ayrıca yara üzerinde kesi atılması dokuda nekroza ve enfeksiyona yol açacaktır.
• Tıbbi yardım istenmeli, hasta en kısa zamanda hastaneye götürülmelidir.

1. Solunum ve dolaşım yoksa derhal temel yaşam desteği uygulamasına geçilir.
2. Solunum ve dolaşım varsa ikinci değerlendirmeye geçilir, yaralı kişi baş- tan ayağa kontrol edilir, akrep sokmasının olduğu bölge tespit edilir.

• Isırılan/sokulan hareketsiz hâlde tutulmalıdır.
• Isırılan/sokulan bölge sabunlu su ile yıkanmalıdır.
• Sokulan bölgedeki yüzük, bilezik ve benzeri takıları çıkartılmalıdır.
• Isırılan yerin hemen üzerinden elastik bir bandaj sarılmalıdır.
• Isırılan ya da sokulan bölgeden kesme ya da ağız ile emme işlemi kesinlikle yapılmamalıdır.
• 10 yaşından küçük çocuklarda ve 65 yaşından büyük yaşlılarda derhâl tıbbi yardım istenmeli, hasta en kısa zamanda hastaneye götürülmelidir.