“İnsan hakları”, insanın doğası gereği doğuştan sahip olduğu tüm hakları anlatırken, “temel hak ve hürriyetler “ insan haklarından sadece devlet tarafından tanınmış ve pozitif hukuka geçmiş olan bölümünü ifade eder.

“Kişilik hakları” (personality rights), herkesin; “vatandaşlık hakları” (citizenship rights) ise sadece vatandaşların; birincil veya temel haklar herkesin, ikincil haklar ise (instrumental rights or rights of autonomy) müzakere yetkisi, sözleşme özgürlüğü, meslek seçme ve değiştirme, girişim özgürlüğü gibi hareket edebilen insanın sahip olduğu hakları ifade etmektedir. 

“Kişi hak ve hürriyetleri” (civil rights) deyimi, XVIII. Yüzyılda ortaya çıkan ve klasik demokrasiye temel olan bireyci doktrinle ilgilidir.

“Hak” kavramı, sözlükte “gerçek, sabit ve doğru olmak, gerekmek, bir şeyi gerçekleştirmek” anlamları yanında, “buyurmak, bir kanunla sabit hâle getirmek; Tanrı veya insanlara karşı ödev, hukuk, imtiyaz” anlamlarına gelmektedir.

“Evrensellik”, kavram olarak, tüm insanlar için her zaman ve yerde geçerli olma özelliğidir. 

İnsan hakları kuramı, belli bir tarihsel aşamada Batı’da ortaya çıkmıştır. Buna göre, insan hakları evrensel olmaktan ziyade tarihsel bir olgudur. İnsan hakları, mantıki olarak evrensel fakat Batı kültürünün bir eseridir.

İnsan hakları hak sahipliği bakımından evrenseldir. İnsan haklarının kaynağı insanın kendi doğasıdır.

Hürriyet, insan iradesi üzerinde dış müdahalelerin, baskıların ve kısıtlamaların olmamasını; en genel anlamda, hayatı hangi değer ve ideallere göre yaşayacaklarına, keyfi bir müdahale olmadan bireylerin kendilerinin karar verebilmelerini ve o yolda hareket edebilmelerini ifade eder.

“Kamu’’ bir devlette yaşayan insan topluluğunun bütünüdür.

İnsan hakları doktrininin temel işlevi, siyasi iktidarların keyfi müdahalelerine engel teşkil edip iktidarı sınırlandırmak; iktidarı bireyin rızasına dayandırarak bireyin kendini gerçekleştirebilmesinin yolunu açmak ve devletin bütün uygulamalarında insan haklarını koruma duyarlılığıyla hareket etmesini sağlamaktır.

İnsan haklarının esas hedefi kişiyi devlete karşı korumaktır. Bu çerçevede devletin insan haklarıyla ilgili olarak tanıma, dokunmama, koruma ve temin/tedarik olmak üzere dört ödevinin bulunduğu söylenebilir.

Birey ile devlet arasındaki ilişkiye insan haklarının “dikey etkisi” denilmektedir.

İnsan haklarının “yatay etkisi”, diğer konular yanında hükümetlerin yalnızca insan hakları ihlallerinden kaçınma yükümlülüğü içinde olmalarından değil fakat aynı zamanda bireyleri, diğer bireylerin ihlallerinden koruma görevine de sahip olduğunu ifade etmektedir.

Pozitif haklar; devletin olumlu bir müdahalesinin, bir ediminin söz konusu olması gereken haklardır. Bu tür haklar daha çok ekonomik, sosyal ve kültürel haklara tekabül etmektedir.

Jellinek’in ayrımına göre haklar, koruma hakları (pasif statü hakları) isteme hakları (pozitif statü hakları) ve katılma (siyasi haklar) hakları olmak üzere üçe ayrılmaktadır. 

Özellikle pozitivist görüşü benimseyenlerce kabul edilen bu sınıflandırmaya göre, yasal haklar, yasama organının çıkardığı yasalarla ortaya konulan ve geçerlik kazanılan haklardır.

Kişileri devlete ve topluma karşı koruyan hak ve hürriyetlere “koruyucu haklar’’ denilir.

Kişinin siyasî iktidarın kullanılmasına katılmasını sağlayan haklara “katılma hakları’’ denilir.

“Yurttaşlık hakları” olarak da ifade edilen siyasi haklar, her şeyden önce, insan kişiliğinin maddî ve manevi bütünlüğünü, güvenliğini sağlayarak ve onun kamu işlerine demokratik bir siyasal sistemde katılmasını güvence altına alarak korumayı amaçlayan tüm haklardır.

İsteme hakları, kişilerin toplumdan ve devletten isteyebilecekleri haklardır. Devletin sosyal devlet olmasının (m. 2) tabî bir sonucu olan bu tür haklar Anayasa’nın “sosyal ve ekonomik haklar ve ödevler’’ bölümünde (m. 41-65) düzenlenmiştir.