“Kuruluşa üye devlet” durumunda; denetim sözleşmelerin uygulamalarından bağımsız olarak yapılır. Devletin ilgili uluslararası örgütün kuruluş belgesini (Anayasa, anlaşma veya statüsünü) kabul ederek “üye devlet” yani örgüt üyesi olması yeterlidir ayrıca onay koşulu aranmaz. Çünkü insan haklarına saygı gösterme yükümlülüğü, bu kuruluşların kurucu belgelerinde vardır ve üye devletleri bağlar. Böylece devlet o uluslararası kuruluşun kabul ettiği insan hakları sözleşmelerini onaylamamış olsa bile, kuruluş üyesi olarak denetlenebilir. Dayanağını üyelik ilişkisinden aldığından bu tür koruma sistemlerine, sözleşme – dışı koruma sistemleri denilir. 

Sözleşme –dışı koruma sistemlerinin hukuksal dayanağı, 26 Haziran 1945 yılında San Francisco’da kabul edilen BM Antlaşması’dır.

BM Antlaşmasının 55. ve 56. maddelerinde, BM Teşkilatına ve Üye devletlere düşen yükümlülükler belirtilmektedir. Buna göre; BM ırk, cinsiyet, dil ya da din ayımı gözetmeksizin herkes için insan haklarına ve temel özgürlüklere evrensel ve fiili olarak saygıyı kolaylaştırmakla yükümlüdür (m. 55). Üye devletler de bu amaçlara ulaşmak için, birlikte ve ayrı ayrı olmak üzere, BM ile işbirliği yaparak hareket etmekle yükümlüdürler (m. 56).

Bu sistem sayesinde devletler sözleşmelerdeki insan hakları uygulamalarıyla ilgili raporlar sunmaktadırlar. Bu raporlar ilgili komite tarafından incelenmektedir. Raporların ve sunulan diğer belgelerin incelenmesi sonunda ilgili devlete sorular yöneltilebilmektedir. Daha sonra, Komite raporla ilgili son sözü söylemekte ve o devlette insan haklarının gelişimiyle ilgili karar almaktadır.

Komiteler, insan hakları ihlalleri ile suçlanan devletler veya bireylere yönelik şikâyetleri kabul etme yetkisine sahip, tipik yargı-dışı kuruluşlardır. 

İnsan Hakları Komitesi (KSHS m. 28) (İHK), KSHS’nin düzenlediği hakların uygulanmasını gözetmek ve taraf devletlerin bu haklara saygı gösterip göstermediğini denetlemek amacıyla kurulmuştur.

Komite, KSHS’ne taraf olan her devletin (m. 31) yüksek bir ahlaki düzeye sahip olan ve insan hakları alanında uzmanlığı ile tanınmış bulunan vatandaşları arasından ve bir kısmı tercihen hukuk uygulamasında deneyim sahibi (m. 28/2) kişilerden gizli oyla seçilen (m. 29/1) toplam 18 üyeden (m. 28/1) oluşmaktadır.

Komite normalde her yıl iki kez üçer hafta süreler için Cenevre’de toplanmaktadır.

İşkenceye Karşı Komite, 1984 tarihli İşkenceye ve Zalimane, İnsanlık Dışı ve Aşağılayıcı Cezalandırmaya Karşı Sözleşme gereğince, 10 Aralık 1984 tarihinde kurulmuş, Sözleşmenin 26 Ocak 1987 yılında yürürlüğe girmesini takiben 1 Ocak 1988 yılında çalışmaya başlamıştır.

Irk Ayrımcılığının Kaldırılması Komitesi, 1966 tarihli Uluslararası Her Türlü Irk Ayrımcılığının Ortadan Kaldırılmasına Dair Sözleşme’nin uygulanmasını izlemek üzere, kurulmuştur.

1979 tarihli Kadınlara Karşı Her Türlü Ayrımcılığın Kaldırılması Sözleşmesi’nin 17 maddesine göre kurulan Kadınlara Karşı Ayrımcılığın Kaldırılması Komitesi, yürürlüğe girdiği 1982 yılından itibaren çalışmaya başlamıştır.

Her ne kadar yıllık olarak toplanması öngörülmüş olmakla birlikte, hemen hemen BM üye tüm devletlerce onaylanmış olması nedeniyle, daha sık toplanma yönündeki isteğinin taraf devletler ve Genel Kurul tarafından kabul edilmesi üzerine, 1995’ten beri, Komite, yılda üç haftalık oturumlar yapmaktadır. Komite, taraf devletlerden gelen raporları incelemek üzere yılda üç defa Cenevre’de toplanmaktadır.

Uluslararası Adalet Divanı (UAD), 1945 yılında, BM’nin kurucu Antlaşması ile Örgütün, başlıca yargı organı olarak kurulmuştur.

Güvenlik Konseyinin başta gelen sorumluluğu, uluslararası barış ve güvenliğin sağlanmasıdır. Ancak, insan haklarının devletler arasında çekişmeye sebep olduğu durumlarda, Güvenlik Konseyi, BM Anlaşması hükümleri gereğince barışı sağlamak amacıyla harekete geçmektedir.

Genel Kurul, tüm anlaşma izleme birimlerince hazırlanan veya Ekonomik ve Sosyal Konsey kanalıyla gelen raporları kabul etmekte ve tartışmaktadır. Ayrıca BM Genel Kurulu, önemli uluslararası anlaşmaların pek çoğunun imzalanması ve onaylanmasının sağlanması amacıyla depozitor olarak hareket etmektedir.

Yıl boyunca toplanan Konseyin en önemli toplantısı New York veya Cenevre’de yaptığı Temmuz Toplantısıdır.

İHYK’nin görevleri şunlardır: Medeni, kültürel, ekonomik, siyasi ve sosyal hakların etkin kullanımını sağlanmak ve geliştirilmek; BM sistemi içinde insan haklarını geliştirecek organları desteklemek ve bu kuruluşlara bu alanda öneriler götürmek; İnsan haklarının geliştirilmesi amacıyla BM içindeki kuruluşlardan destek almak; İnsan Hakları Merkezi ve diğer bazı kuruluşlar aracılığıyla talepte bulunan ülkelere insan hakları konusunda teknik ve mali yardımda bulunmak ve konuya ilişkin eylem ve programlar yürüten yerel insan hakları örgütlerine yardım etmek; insan hakları konusunda BM tarafından yürütülen eğitim ve kamuyu bilgilendirme programları arasında koordinasyonu sağlamak; dünyada İnsan Hakları ihlaline neden olan tehditlere ve tehlikelere karşı aktif bir rol oynamak; insan hakları çerçevesinde hükümetlerle sürekli diyalog içinde olmak; insan haklarının gelişmesi ve yaygınlık kazanması için uluslararası iş birliğine gidilmesini sağlamak; BM sistemi içinde insan haklarının genişletilmesi için koordinasyon faaliyetleri yürütmek; insan hakları konusunda BM mekanizmasının daha da güçlendirilmesi ve rasyonelleştirilmesi yönünde çalışmalar yapmak; insan hakları merkezinin idaresini gerçekleştirmek.

UÇÖ diğer kuruluşlardan farklı olarak üç farklı grubun temsilcilerinin çalışmalarını içermektedir: Organları arasında hükümet temsilcilerinin yanı sıra işçi ve işveren temsilcileri de yer almaktadır. 

UÇM Statüsü’nün 34’üncü maddesinde de belirtildiği üzere mahkeme; başkanlık, ön dava dairesi, dava dairesi, istinaf dairesinden oluşan yargılama bölümü, savcılık makamı ve sekretaryadan oluşmaktadır.

Hakimler arasından üç yıl için seçilen bir başkan ve birinci ve ikinci başkan yardımcılarından oluşan Başkanlık makamının görevi, mahkemenin genel yönetimini ve temsilini sağlamaktır. Başkanın ve yardımcılarının görev süreleri yargıçlık süreleriyle sınırlıdır, yani idari görev süresi ile yargıçlık görev süresinden hangisi önce sonlanırsa o tarihte görev sona erer. Heyet yalnızca bir kez seçilebilir (UÇM Statüsü, m. 34).