İnsan haklarının iç hukuklarda yer almasının ilk örnekleri, 1776 tarihli Virginia Haklar Bildirgesi, 1789 Fransız İnsan ve Yurttaş Hakları Bildirgesi ve 1791 Birleşik Devletler Anayasası Değişikliğidir.

Temel hak ve hürriyetlerin güvence altına alınması için başvurulacak ilk yol, bunların, kolayca değiştirilemeyecek olan (katı) anayasalarda sayılması ve düzenlenmesidir.

İnsan haklarının Anayasa’da yer almasının amacı, insan haklarıyla ilgili çağdaş norm ve standartların iç hukuka aktarılmasıdır.

1982 Anayasası

Kanun koyucunun temel hak ve hürriyetlere aşırı bir şekilde müdahale etmesinin ve idareye temel hak ve özgürlüklere dokunma konusunda Anayasa’ya aykırı yetkiler vermesinin engellenmesi için kanunların anayasaya uygunluğunun bağımsız bir yargı organı tarafından denetlenmesi gerekir.

AY m. 74’e göre, vatandaşların ve karşılıklılık esası gözetilmesi şartıyla yabancıların dilekçe hakkını kullanarak “TBMM İçtüzüğü hükümlerine göre” TBMM’ye verdikleri dilekçelerini incelemek amacıyla TBMM’de bir “Dilekçe Komisyonu” oluşturulmuştur.

5 Aralık 1990 tarih ve 3686 sayılı Kanunla (RG: 05.12.1990-20719) TBMM İnsan Haklarını İnceleme Komisyonu kurulmuştur.

06.04.2016 tarih ve 6701 sayılı Türkiye İnsan Hakları Kurumu ve Eşitlik Kanunu (RG: 30.06.2012-28339) ile kamu tüzel kişiliğini haiz, idari ve mali özerkliğe sahip ve özel bütçeli, düzenleyici ve denetleyici kurum niteliğinde Türkiye İnsan Hakları ve Eşitlik Kurumu kurulmuştur (m. 8).

Paris Prensipleri ile ulusal insan hakları kurumlarına yönelik ortak ilkeler belirlenmiş olmakla birlikte, herhangi bir kurumsal model önerilmemiştir. Bu nedenle, ülkelerin ihtiyaçlarına uygun kurumsal yapıyı belirlemeleri kendi tercihlerine bağlıdır. Ancak, uluslararası standartlara uygun
olmayan kurumlar, uluslararası insan hakları sisteminde ulusal insan hakları kurumu olarak kabul görmemektedir.

Kurumun karar organı olan ve görev ve yetkilerini kendi sorumluluğu altında, bağımsız olarak yerine getiren Türkiye İnsan Hakları ve Eşitlik Kurulu, biri Başkan, biri İkinci Başkan olmak üzere Cumhurbaşkanı tarafından atanan on bir üyeden oluşur.

Kurula üye olabilmek için; Türk vatandaşı olmak, kamu haklarından mahrum bulunmamak, DMK m. 8/5’teki suçlardan mahkum ve askerlikle ilişkisi olmamak ve görevini devamlı yapmasına engel olabilecek akıl hastalığı bulunmamak, herhangi bir siyasi partinin yönetim ve denetim organlarında görevli veya yetkili bulunmamak, en az dört yıllık lisans düzeyinde yükseköğrenim görmüş olmak gerekir.

Gündeme yeni madde eklenebilmesi için toplantıda üyelerden birinin öneride bulunması ve önerilen maddenin Kurul tarafından kabul edilmesi gerekir. 

Başkanlık, Başkan Yardımcıları, hizmet birimleri ve çalışma gruplarından oluşur.

Ayrımcılık yasağı ihlalinden zarar gördüğü iddiasında bulunan her gerçek ve tüzel kişi Kuruma başvurabilir. Kuruma başvuru, illerde valilikler, ilçelerde kaymakamlıklar aracılığıyla da yapılabilir. Başvurulardan herhangi bir ücret alınmaz (m. 17/1).

İnsan Hakları İl Kurulu; vali veya valinin görevlendireceği bir vali yardımcısının başkanlığında idare edilir.

İnsan Hakları İlçe kurulu; kaymakamın başkanlığında; ilçe belediye başkanı veya yardımcısı, İl Genel Meclisinin ilçeden seçilen üyeleri arasından seçeceği bir temsilci, TBMM’nde grubu bulunan siyasi partilerin ilçe başkanları veya görevlendirecekleri bir  176 İnsan Hakları ve Kamu Özgürlükleri temsilci, fakülte veya yüksekokulun bu konuda görevlendirecekleri bir öğretim elemanı,
bir avukat veya hukuk fakültesi mezunu bir kamu görevlisi, ilçede görev yapan avukat ve doktorlardan, meslek odalarından veya sendikalardan, mahalli televizyon, gazete, radyo gibi kuruluşlardan kaymakamlık tarafından belirlenecek birer temsilci, Muhtarlar derneği başkanı, yoksa mahalle muhtarlarından, okul-aile birliklerinden başvuranlar arasından kaymakamlık tarafından belirlenecek birer temsilci, sivil toplum kuruluşlarından başvuranlar arasından kaymakamlık tarafından belirlenecek en az iki temsilciden oluşur.

Teknolojik gelişmelere son derece açık olmaları, toplumsal yaşamda özel bir öneme sahip olmaları ve ayrıca özel girişim özgürlüğü, haberleşme ve bilgi alma hakkı, mülkiyet hakkı gibi temel hak ve özgürlüklerle doğrudan ilgileri nedeniyle duyarlı sektörler olarak kabul edilen iletişim, medya, ekonomik rekabet, bankacılık ve finans sektörü gibi alanların siyasetin ve siyasetçilerin etkisinden arındırılmalarının sağlanması amacıyla bu kurumlar ortaya çıkmıştır.

Klasik idari yapılanmadan farklılığını ifade etmek için bu kurumlar bağımsız idari otoriteler ya da düzenleyici ve denetleyici kurullar olarak adlandırılmıştır.

Kamu denetçiliği idarenin; yaptığı haksızlıkları ortaya çıkarmak, takdir yetkisinin kötüye kullanılmasını önlemek, hukuk kurallarına saygılı olmayı ve uygun hareket etmeyi sağlamak, icraî niteliklerde olmayan önerilerde bulunmak, kamu hizmetlerinin hakkaniyete uygun ve daha iyi görülmesi için gerekli düzenlemelerin yapılması önerisinde bulunmak amaçlarını güden bir kurumdur.

Ülkemizde, 12.09.2010 tarih ve 5982 sayılı Kanunla AY m. 74’e eklenen fıkra ile, kamu denetçiliğine başvurma hakkı düzenlenmiş, 14.06.2012 tarih ve 6328 sayılı Kamu Denetçiliği Kurumu Kanunu (RG: 29 Haziran 2012-28338) ile de TBMM Başkanlığına bağlı, kamu tüzel kişiliğini haiz, özel bütçeli ve merkezi Ankara’da bulunan Kamu Denetçiliği Kurumu kurulmuştur.