Rehabilitasyon; fizyolojik veya anatomik yetersizlikleri veya çevreye uyum sorunu olan kişinin fiziksel, psikolojik, sosyal, mesleki ve eğitsel potansiyelini en üst düzeye çıkarma olarak tanımlanmaktadır.

Kaynağına göre sınıflandırıldığında, doğuştan gelen özürlülük nedenleri arasında; genetik bozukluklar, akraba evliliği, gebelik sırasında annenin karşılaştığı travmalar, hastalıklar, ilaç kullanımı, ışına maruz kalmak, annenin alkol ve madde bağımlısı olması, kötü beslenmesi gibi nedenler görülmektedir.

Duyusal özürler: Görme, işitme gibi duyuların yetersizliği nedeniyle çevrenin bir kısmının algılanamamasıdır. Görme özürlülerin bazılarının görmesi bulanıktır, şekilleri ve renkleri ayırmakta zorlanırlar, görüş açıları çok dardır. İşitme özürlüler bilgi edinmek, öğrenmek için görme yetilerini kullanmak zorundadırlar. İletişim genellikle dudak okuma ve işaret dili şeklinde görseldir. Telsiz mikrofon ve işitme cihazı gibi çeşitli araçlar kullanabilirler.

Algısal ve ruhsal bozukluklar nedeniyle oluşan özürler: Zihinsel, ruhsal ve duygusal fonksiyonların sosyal, psikolojik ve fiziksel alanlardaki yetersizliğidir. Okuma, yazma, kavrama, sayı sayma, organizasyon becerileri, zaman-mekan algılama, sosyal ortamlara uyma sorunları gibi pek çok yönleri vardır.

Araştırmada, 2002 yılında Türkiye nüfusu: 68622559 iken, özürlü sayısı 1722305 olarak belirlenmiştir. Buna göre; özürlü nüfusun toplam nüfus içindeki oranı % 12.29, ortopedik, görme, işitme, dil ve konuşma ile zihinsel özürlülerin oranı % 2.58 ve süreğen hastalığı olanların oranı ise % 9.70’dir. Özürlülerin % 48,4’ünü ortopedik, % 27,8’ini zihinsel, % 25,9’unu görme ve % 17,4’ünü işitme özürlüler oluşturmaktadır. Doğumla birlikte gelen özürlülük daha azken, yaşlılıkta artmaktadır. Çocuklukta ve gençlikte özürlülüğe daha az rastlanmaktadır.

Özürlülüğe ilişkin ilk ve en eski model “ahlaki model” dir. Bu modelde özürlülüğün, ahlaki çöküntüden kaynaklandığına, özürlü kişilerin bedenlerine şeytanın ve kötü ruhların egemen olduğuna inanılmıştır. Bu nedenle, hem özürlüler hem de onların aileleri utanç yaşamaya başlamışlar ve damgalanmışlardır. Aynı zamanda suçlanmışlar, hatta cezalandırılmışlardır. Pek çok kültürde özürlü kişilerin karşılaştığı bu gibi olumsuz durumlar 21. yüzyıla dek değişik ölçülerde olsa da varlığını korumuştur.

Sosyal modele göre; özürlülük, kişiler arasındaki fiziksel, zihinsel v.b. farklılıkların bir yansıması olmaktan çok, toplumdaki ayırımcılığın, önyargının ve dışlamanın bir ürünüdür. Özürlü kişilerin, özürlülük durumları, çevre koşullarının kişilerin durumuna ne kadar uygun olduğuna bağlıdır. Başka bir ifadeyle; çevresel, fiziksel, mekansal koşullar ve toplumsal tutumlar kişileri özürlü kılmaktadır.

• Rehabilitasyon; sakatlık ve engelliliğin etkisini, sakat ve engellilerin çevreye uyumsuzluğunu azaltmayı amaçlayan tüm önlemleri içerir.
• Rehabilitasyonun amacı, özürlüleri çevreye uyum için eğitmek ve onların sosyal entegrasyonu için mevcut çevre ve toplumda da düzenlemeler yapmaktır.
• Rehabilitasyon hizmetlerinin planlanmasında ve yürütülmesinde, özürlü kişilerin birlikte yaşadıkları aileleri ve toplumda görev almalıdırlar.

• Özürlü kişi
• Aile
• Uzman doktor
• Fizyoterapist
• Hemşire
• Diyetisyen
• İş ve uğraşı terapisti

• İşitme ve konuşma terapisti
• Odyolog
• Ortez- protez teknikeri
• Psikolog
• Sosyal hizmet uzmanı
• Sosyolog
• Çocuk gelişimi ve eğitimi uzmanı
• Mesleki danışman
• Rehabilitasyon mühendisleri ve mimarlar
• Tıbbi cihaz şirketleri
• Okul yönetimi ve öğretmen
• Sivil toplum kuruluşları
• Yerel yönetimler
• İşveren

• Tıbbi rehabilitasyon
• Mesleki rehabilitasyon
• Psikososyal rehabilitasyondur.

Tıbbi rehabilitasyonun temelini, diğer alanlarda olduğu gibi, hastanın dikkatli ve eksiksiz bir şekilde değerlendirilmesi oluşturmaktadır. Hastalık tanısı hastanın hikayesi, muayene bulguları ve tetkik sonuçları değerlendirilerek konulur. Hikaye alınırken, daha önce geçirdiği hastalıklar sorgulanmalı, sinir sistemi, kas-iskelet sistemi, kalp ve akcigerlerle ilgili hastalık ve psikiyatrik hastalık öyküsü varsa bunların üzerinde daha çok durulmalıdır. Yaşam tarzının sorgulanması kapsamında, ilgi alanları, en çok hoşlanılan spor dalları, zeka oyunları, katıldığı sosyal aktiviteler ve bunlara katılımın devamlılığı, diyet, ilaç, alkol ve sigara kullanımı belirlenmelidir. Sosyal yönden, sosyo ekonomik durumu, aile içi sorunlar, ailenin tutumu, ev düzeninde mimari engellerin varlığı araştırılmalıdır. Mesleki yönden, eğitim düzeyi, mesleği, varsa iş tecrübesi, iş yerindeki mimari engeller ve maddi geliri hakkında bilgi alınmalıdır. Hastanın fizik muayenesinde, hasta hastalık nedeniyle ortaya çıkan yetersizlikler ve sakatlıkları gösteren fizik bulgular yönünden değerlendirilir.Tüm vücut sistemleri ile ilgi bulgular kapsamında solunum, kalpve dolaşım, boşaltım ve üreme sistemi ile ilgili bulgular kaydedilmelidir. Kas iskelet sistemi ie ilgili olarak, eklem stabilitesi, eklem hareket sınırları, kas kuvvetleri değerlendirilir. Nörolojik muayenede, bilişsel durum, kas ve sinirlerin fonksiyonları, konuşma, işitme ve lisan durumu, refleksler, yüzeyel ve derin duyu ile ilgili incelemeler yapılır. Ayrıca, hastanın fonksiyonel bağımsızlığını tekrar kazanabilmesi için gerekli olan fiziksel, psikolojik ve entelektüel kapasitesi belirlenir. 

Hareket sistemini ilgilendiren çeşitli duruş bozuklukları, hastalıklar, kazalarla oluşan kırık, çıkık, bağ yaralanmaları, menisküs yırtıkları gibi ortopedik problemlerde, bu sistemle ilgili cerrahi girişimler öncesinde ve sonrasında ortopedik rehabilitasyona gereksinim vardır. Ortopedik rehabilitasyon kapsamında, doku iyileşmesinin tamamlanması, eski haline en yakın iyileşmenin gerçekleşmesi, eklemlere normal hareket ve fonksiyonlarının kazandırılması, zayıf kas gruplarının güçlendirilmesi ve oluşabilecek özürün önlenmesi amacıyla, hastalara uygun geleneksel tedavi, fizik tedavi ajanları ve amaca yönelik egzersizler uygulanır. Gerektiğinde yardımcı cihazlar (kol, bacak ve gövdeye uygulanan cihazlar, ayakkabı destekleri, baston, koltuk değneği ve tekerlekli sandalye gibi) kullanılır. Ayrıca, duruş bozukluklarının düzeltilmesi ve iş yeri ergonomisi konularında eğitim verilerek fonksiyonları geliştirilmeye ve aktif yaşama dönüşleri kolaylaştırılmaya çalışılır.

• Beyin ve omurilik yaralanması olan hastaların rehabilitasyonu
• Ortopedik rehabilitasyon
• Romatizmal hastalıkların rehabilitasyonu
• El rehabilitasyonu
• Kardiyo-pulmoner rehabilitasyon
• Nörolojik rehabilitasyon
• Pediatrik rehabilitasyon
• Sporcularda rehabilitasyon
• Kanser rehabilitasyonu
• Yanık rehabilitasyonu
• İşitme-konuşma ve görme bozukluklarında rehabilitasyonu
• Kadın sağlığında rehabilitasyon
• Geriatrik rehabilitasyon
• Amputasyonda rehabilitasyon

Kardiyak ve pulmoner rehabilitasyon uygulamaları; öncelikle sağlıklı kişilerin fiziksel uygunluklarını sürdürmek, kalp ve akciğer hastalıkları ile ilgili riskleri (obezite, hipertansiyon, hiperlipidemi, diabetes mellitus, sigara kullanımı, sedanter yaşam) azaltabilmek amacıyla uygulanır. Ayrıca, çeşitli kalp hastalıkları [aterosklerotik kalp hastalığı (damar sertliği), göğüs ağrısı, myokard infarktüsü (kalp krizi), by-pass ameliyatı, veya revaskülerizasyon (anjiografi yapılıp damar içine stent yerleştirilmesi), aritmi (kalp atışlarında düzensizlik), kalp kapak hastalığı, kalp pili takılması ve kalp yetersizliği durumlarında veya kalp yetersizliği nedeniyle kalp nakli için bekleyen veya kalp nakli yapılan hastalarda], akciğer hastalıklarında (kronik obstrüktif akciğer hastalığı, bronşial astma, kistik fibrosis, intertisyal akciğer hastalıkları, bronşiektazi, göğüs duvarı hastalıkları, diğer akciğer hastalıkları), sinir-kas hastalıkları, kanser, akciğer, kalp ve karın bölgesini ilgilendiren cerrahi uygulamalarda ve yaşlı kişilerde uygulanır. Kardiyo-pulmoner rehabilitasyonun amaçları; kardiyo-pulmoner risk faktörlerini azaltmak, güvenli bir egzersiz programı oluşturmak, kardiyopulmoner fonksiyonu geliştirmek, efor kapasitesini arttırmak, etkili solunumu öğretmek, akciğerlerdeki sekresyonları temizlemek, vücut duruşundaki bozuklukları önlemek ve gidermek, psikososyal olumsuz etkileri azaltarak yaşam kalitesini arttırmaktır. Bu amaçlarla, kol, bacak ve solunum kaslarının kuvvet, endurans ve esnekliğinin artırılması için egzersiz eğitimi, bronşial drenaj teknikleri, gevşeme teknikleri, solunum egzersizleri, günlük yaşam aktiviteleri sırasında enerji koruma teknikleri uygulanır. Hastaya hastalığına uygun yaşam tarzı (sağlıklı beslenme, spor yapma, sigaradan kaçınma gibi) ile ilgili eğitim verilir.

• Aşağılık duygusu
• Özürlülük ikilemi
• Normal davranışları yüceltme
• Suçlanma
• Grup stereotipi davranışlar

Öncelikli amaç, hastaneye yatışları engellemek ve sosyal görevleri dengelemektir. Özürlünün, özüre karşı olan duyarlılığını azaltarak, stresler karşısındaki dayanıklılığını arttırarak, sosyo-ekonomik koşullarına ve değerlerine uyum sağlayarak toplumda verimli hale gelmesi için gerekli olan değişimin yaratılması amacıyla, psikososyal rehabilitasyona da tıbbi rehabilitasyon kadar önem verilmelidir.

• Özürün psikososyal boyutları hakkında bilgi verilir.
• Özürlülük sonucu ortaya çıkan sıkıntılar ile başa çıkmakta kullanılacak teknikler hakkında bilgilendirilir.
• Özürlülerin bakımı, eğitimi ve rehabilitasyon hizmetleri vb. hakkında bilgi verilir.
• Özürlülerin yaşamlarını kendi başına idare etmeleri için, kendilerini yönetmek ve kendilerini savunmak konularında gerekli bilgiler aktarılır.
• Özürlülerin ailelerine, özürlüye karşı tutumlarının onun gelişimini nasıl etkileyeceği konusunda bilgi verilir.

Mesleki rehabilitasyon; özürlü bir kişinin mesleki danışmanlık, mesleki eğitim ve uygun iş alanının seçilerek işe yerleştirilmesi ve ardından özürlünün işe tam adaptasyon sağlayana kadar gözlenmesi hizmetlerini sunmaktadır.

Bu süreç doğrultusunda her özürlü için hazırlanacak bireysel planın amaçları; tıbbi değerlendirme ve bununla ilişkili olarak gerekirse tıbbi tedavi, özürlünün eğitimini sürdürmek, mesleki okullarda veya iş başında eğitim ve işe yerleştirmektir. Bu planda:
• Uzun dönem mesleki rehabilitasyon hedefleri ve amaçları,
• Sağlanacak hizmetler,
• Hizmetler için gerekli parasal destek,
• Danışman ve özürlünün sorumlulukları,
• Değerlendirme sürecinde yapılacak ölçümler ve işlemler belirlenmelidir.

Özürlü kişileri toplumsal düzeyde ele alarak onların rehabilitasyonu, sosyal uyumu ve fırsat eşitliğini sağlayan bir stratejidir.Özürlülerin toplumda eşit haklardan yararlanmaları, bağımsız yaşamaları için ve aileleri ile birlikte yaşam kalitelerini arttırarak onları topluma kazandırmak amacıyla;
mevcut kaynakları harekete geçirmeyi, çevre ve toplumun uygun şekilde düzenlenmesini ve toplumda davranış değişiklikleri oluşturmayı hedeflemektedir