Her bir meme lobu meme başı (papilla mamma), bez boşluğu (sinus lactiferus veya meme bezi sarnıcı), süt kanalları (canalis lactiferus, canalis galactophorus, canalis lobularis, canalis interlobularis) ve süt yapan dokulardan (süt yapan parenflim hücreleri ve alveoller) oluşmaktadır.

Alveollerdeki miyoepitel hücrelerinin kasılmasını sağlayan ve böylelikle sütün sağılabilmesine olanak sağlayan bir hormondur. Oksitosin yavrunun emmesi, sağım makinelerinin sesi v.b. uyaranların etkisiyle salınmaktadır. Korku, stres, acı v.b. durumlarda salınan hormonların etkisiyle kan damarlarındaki daralma sonucu meme alveollerine ulaşan oksitosin miktarı azalır, bu da sütün indirilmesine engel olur.

Sütçü ineklerde laktasyon dönemi ortalama 300 gün sürmektedir. Laktasyon dönemini takiben memenin süt üretiminin durdurularak bir dinlenme dönemine girmesi alışılmış bir uygulamadır. İleri gebe ineğin karnında bu dönemde hızla gelişen yavrusunu daha iyi besleyebilmesi, doğum eforu için ihtiyacı olan güç ve enerjiyi toplayabilmesi ve yeni başlayacak laktasyon için ilave olarak gerekecek maddeler ve enerjiyi sağlamak bakımından vücut depolarını bir miktar doldurması gerekmektedir. Bu nedenle gebe ineklerin doğumlarına 45-60 gün kala kuruya alınmaları uygundur, yani inekler bu dönemde sağılmazlar.

Kuru dönem üç ana evreden oluşmaktadır:

• Kuruya alınmayı takiben ilk haftada sütle aşırı dolan memelerde bir süre sonra süt üretimi yavaşlar ve durur.

• İkinci haftadan itibaren memenin involüsyonu dediğimiz süt yapıcı dokunun gerileyerek küçülmesi olarak kabul edilen dinleme dönemine geçilir.

• Dinlenme dönemini takiben gebeliğin son ayında memenin süt yapıcı dokusu tekrar gelişme ve çoğalma göstererek yeniden süt üretecek duruma gelir. Gebeliğin son 10 günü içerisinde memede kolostrum üretimi başlar.

Genellikle travmatik nedenlerle şekillenir. Bazen kimyasal veya fiziksel etkenler de söz konusu olabilmektedir. Sürüde en fazla sağımın tekniğine uygun yapılmaması sonucu veya ayarsız sağım sistemlerinden kaynaklanmaktadır. Sağım sonrası yıkanan memenin kurulanmaması ve ıslak, nemli memenin soğuğa maruz kalması sonucu meme derisinde çatlamalar görülebilmektedir. Ayrıca sağım sonrası uygulanan antiseptiklerin yanlış seçilmesi veya fazla derişik kullanılması sonucu meme derisinin tahriş olabileceği de unutulmamalıdır.

Memenin süt yapan dokusunun, süt kanallarının ve sütü depolayan kısımlarının tümünde görülebilen yangısal bozukluklara mastitis adı verilmektedir. Hastalığın başlangıcında sadece somatik hücre sayısı (SHS) artışı ile kendini gösteren mastitis, ileri durumlarda memede şişkinlik, kızarıklık, ağrı belirtileri ile seyreder. Meme fonksiyonları az veya çok etkilenir. Sütün içeriği, yapısı, rengi ve kıvamı değişikliğe uğramaktadır

Klinik mastitislerde kayba neden olan faktörler şunlardır:

• Geçici veya kalıcı verim düşüklüğü

• Tedavi süresince sütün kullanılamaması

• Tedavi giderleri

• Sürüden çıkarma

• Genetik ilerlemede yavaşlama

• İşgücü kaybı

Meme sağlığında kritik noktalar:

• Kuruya alma dönemi (Veteriner hekim muayenesi)

• Kuru dönemin ilk haftası (Gözlem ve elle kontrol)

• Doğum ve doğum sonrası ilk hafta (Gözlem elle kontrol CMT)

• Laktasyonda sürekli izleme (Her sağımda Strip Cup Test ve tank SHS)

• Tank sütü SHS yükseldiğinde (Sürüde CMT ve bireysel SHS)

• Subklinik veya klinik mastitis görüldüğünde (Veteriner hekim muayenesi)

• Sürüye yeni damızlık satın alınmasında (Veteriner hekim muayenesi)

• Tank Sütü SHS’nın 400.000’den fazla olması
• Aylık % 10’dan fazla meme hastalığı
• Klinik kontrollerde %10’dan fazla memede fibrozis ve sertleşme belirtileri
• Kör meme oranının %2 veya daha fazla olması
• Sürüde toplam %20’den fazla mastitisli meme lobunun bulunması
• Sürü sütünde antibiyotik kalıntılarının belirlenmesi

Sütçü işletmelerde meme sağlığı kontrol programlarının temel prensipleri

• Uygun çevre koşullarının sağlanması

• Mastitis nedeni odak ve kaynakların belirlenip karşı tedbirlerin alınması

• Uygun sağım yönteminin kullanılması

• Sağım ekipmanlarının teknik uygunluğu, bakımı ve işleyişi

• Sağım hijyeni

• Teat Dipping (TD) uygulamaları

• Laktasyon dönemindeki klinik mastitislerin sağaltımı

• Kuru dönemdeki ineklerin bakımı ve kuru dönem sağaltımı

• Kronik enfekte ineklerin sürüden çıkarılması

• Sık sağım uygulaması

• Daha iyi bakım, besleme ve sağım koşulları

• Kayıt tutulması ve sonuçların iyi saklanması

• Sürüde sürekli her sağımda mastitis takibi

• Periyodik meme sağlığı kontrolü

   

Mastitis yönünden kritik dönemler ve kontrol zamanları:

• Kuruya alma dönemi

• Kuru dönemin ilk haftası

• Doğuma birkaç gün kala

• Doğum ve erken puerperal dönem

• Sürüye dışarıdan hayvan katılacağı zaman

Bu kritik dönemlerdeki muayenelerin yapılması için işletme veteriner hekimi çağırılmalıdır.

Mastitis için sanitasyon: Bir süt sığırı işletmesinde mastitislerin tedavisi, taşıyıcı ve kronik hasta hayvanların sürüden çıkartılması, hastalık oluşmasında etkili tüm faktörlerin incelenerek iyileştirilmesini kapsayan uygulamaların tümünü ifade eder.

Kuruya çıkarmada sağımın sona erdirilmesi amacıyla farklı 3 yöntem uygulanabilir.

• Memelerin tam olarak boşaltılmaması: Kuruya almaya bir süre kala ineğin memeleri sağım zamanlarında sadece kısmen sağılır ve memedeki süt boşaltılmaz. Memenin sütle dolu olması memede süt üretim faaliyetlerini durdurucu bir özellik göstermektedir.

• Aralıklı sağım: Burada inek her sağım zamanında sağılmayıp önce günde bir sonrada iki günde bir sağım uygulanarak bir süre daha sağılmaya devam etmektedir. Süt iyice azalınca sağım tamamen bırakılır.

• Aniden sütten çıkarma: Bu yöntemde inek son ana kadar normal şekilde sağılmaktadır. Son sağımı takiben inek bir daha sağılmamak üzere kuruya alınır.